Surxondaryo (daryo): Versiyalar orasidagi farq

'''Surxondaryo''' — [[Surxondaryo viloyati]]dagi dare, [[Amudaryo]]ning oxirgi oʻng irmogʻi. [[Qorovultepa]] qishlogʻidan bir oz yuqoriroqda [[Toʻpolondaryo]] bilan [[Qoratogʻdaryo]]ning qoʻshilishidan hosil boʻladi. [[Boysuntogʻ|Boysun]] va [[Bobotogʻ]] tizmalari oraligʻidan jan.gʻarb tomon oqib borib, [[Termiz]] sh. yonida Amudaryoga quyiladi. Uz. 175  km (Toʻpolondaryoning boshlanish joyidan esa 297  km), havzasining mayd. 13500  km², togʻli qismi 8230  km². S. havzasi shim.da [[Hisor tizmasi|Hisor togʻ tizmasi]], gʻarb va jan.gʻarbda Boysun togʻlari va sharqda Bobotogʻ bilan chegaralangan, jan.da esa Amudaryo vodiysi bilan qoʻshilib ketgan. Eng yirik va sersuv irmoqlari Hisor togʻ tizmasidan boshlanadi. Suv sarfi oʻrtacha 120 m³/ sek., yillik suv hajmi 3,8 mlrd. m³, shuning 2,7 mlrd. m³ (yoki 70%) Hisor tizmasi yon bagʻirlarida hosil boʻladi. S.ning yirik irmoqlari — Toʻpolondaryo bilan Qoratogʻdaryo ham Hisor tizmasidan oqib tushadi. S.ga yirik irmoklardan yana [[Sangardakdaryo]] bilan [[Xoʻjaipok]] daryolari qoʻshiladi. Bir qancha mayda irmoklaridan tashqari yozda deyarli qurib qoladigan soy va jilgʻalar ham bor. Ulardan eng yiriklari [[Vaxshivordaryo]] (24  km), [[Konikon]] (32  km), [[Oqqopchigʻay]] (61  km), [[Okjarsoy]] (51  km) va [[Boysunsoy|Boysun]] (82  km) soylaridir.

S. Boysun togʻlari bilan Bobotogʻ oraligʻida eni 30  km keladigan keng [[Surxon-sherobod vodiysi|SurxonSherobod vodiysi]] boʻylab oqadi. S. oʻzani hamma qismida tez yemiriluvchan yumshoq jinslardan tuzilgan. Shu sababdan S.ning oʻzani teztez oʻzgarib turadi. Quyi qismida daryo keng qayir boʻylab "daydib" oqadi, natijada eski oʻzan va ular orasidagi orollar yoʻqolib, yangilari paydo boʻladi. Qirgʻoqlari yemirilishi va oʻpirilib tushishi sababli koʻp joylarda tik jarlik shaklini olgan.

S.ning oʻrtacha koʻp yillik suv sarfi uning boshlanish qismida (Qorovultepa qishlogʻi yonida) 76,7m³/sek., 2,42 mlrd. m³, quyi oqimida (Manguzar qishlogʻi yonida) esa 68,2 m³/sek, yoki yiliga 2 mlrd. m3m³. Qorovultepa bilan Manguzar qishloqlari oraligʻida (164  km) S. va irmoqlarining suvi koʻplab sugʻorishga olinadi. Shu ikki qishloq oraligʻida daryoga sizot suvlari (taxm. 20—2520–25 m³/sek.) va partov suvlar kelib qoʻshiladi.

S.ning eng koʻp suv sarfi Qorovultepa yonida koʻpincha 250—350250–350 m³/sek., Manguzar qishlogʻi yonida esa 350—450350–450 m³/sek. oʻrtasida boʻladi. Lekin, ayrim yillari eng kup suv sarfi juda katta boʻlishi mumkin. Mac, 1931 y. 29 aprelda Qorovultepa qishlogʻi yonida 600 m3m³/sek., Manguzar qishlogʻi yonida esa 700 m³/sek. ga yetgan. Eng kam oʻrtacha oylik suv sarfi daryoning yuqori qismida 12—1312–13 m³/sek., quyi qismida esa 0,1 m³/sek.,ga tushib qoladi. Yoz oylarida S. baʼzan etak qismida qurib qoladi.

S. juda loyqa daryolardan. Boshlanish qismida uning har 1 m³ suvida oʻrtacha hisobda 0,9  kg loyqa oqiziq boʻladi. Daryo oʻzani tez yemirilganidan suvning loykaligi daryoning etagi tomon keskin orta boradi va Manguzar qishlogʻi yonida 1 m³ suvdagi loyqa oqiziq 2,9  kg ga yetadi. Loyqa oqiziqlarning oʻrtacha yillik miqdori Qorovultepa qishlogʻi yonida yiliga qariyb 1980 ming t, Manguzar qishlogʻi yonida esa 6030 ming t ga teng . S. suvidan toʻlaroq foydalanish va yangi yerlarni oʻzlashtirish maqsadida S. vodiysida suv omborlari va kanallar qurilgan. S. havzasida ishlab turgan irrigatsiya tarmoklarining umumiy uz. 3164  km, kollektorzovurlar esa 1360  km. Shulardan eng yiriklari: [[Zang kanali|Zang]] , [[Hazorbogʻ]], Qumqoʻrgʻon, Kakaydi kanallari va b.; [[Uchqizil suv ombori|Uchqizil]], Degrez va [[Janubiy surxon suv ombori|Jan. Surxon suv omborlari]] qurilgan. S. vodiysi yondosh Sherobod vodiysi bilan qoʻshilib ketgan. S.ning suvi SurxonSherobod kapali va Jan. Surxon suv ombori orqali sugorishga sarflanmoqda.