Osiyo: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
MrErgashev (munozara | hissa) |
k clean up, replaced: km2 → km² (6) using AWB |
||
Qator 4:
'''Osiyo''' ([[yunoncha|yun.]] ''Asia'', ehtimol ossuriycha asu — sharq) — Yer sharidagi eng katta qitʼa (butun quruqlik maydonining 30 % chasini egallagan). [[Yevrosiyo]] materigining bir qismi.
'''Osiyo''' [[Yer]] sayyorasining eng katta qitʼasidir. U Yer sathining 8,6 % ini qoplaydi. Yuzasi — 43 810 582
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
== Umumiy maʼlumot ==
Qator 16 ⟶ 15:
[[Suvaysh]] boʻyni Osiyoni [[Afrika]] bilan tutashtiradi. [[Yevropa]] bilan Osiyo chegarasi shartli ravishda [[Ural]] va [[Mugʻojar]] togʻlarining sharqiy etagidan, [[Emba daryosi]], [[Kaspiy dengizi]], [[Kuma]] va [[Manich]] daryolari boʻylab oʻtadi.
Maydoni 43,4 mln.
shundan 8 mln.
Osiyo dunyoda mutlaq balandliklari katta farq qiladigan qitʼadir. Dunyodagi eng baland choʻqqi (Himolay togʻlaridagi Jomolungma choʻqqisi, 8848 m), eng chuqur botiqlar — koʻl boʻlib qolgan bo-tiqlar ham (eng chuqur joyi 1620 m boʻlgan Baykal koʻli, dengiz satxidan 392 m past boʻlgan Ulik dengiz), ochiq botiklar ham (mutlaq belgisi — 154 m boʻlgan Turfon soyligi) Osiyodadir (7-jild 472-betdagi Osiyo haritasiga q.).
Qator 40 ⟶ 39:
Osiyoning eng sharqiy chekkasi hoz. zamon geosinklinal mintaqasidan iborat boʻlib, materikni Tinch okean qaʼridan ajratib turadi.
Neogen va antropogenda Osiyo materigida Yer pusti vertikal va gorizontal yoʻnalishda harakat qilgan. Baland togʻ-yaar
Osiyo qitʼasi qiyosan yaqin geologik davrlarda shakllangan. Paleozoy boshlarida Sharqiy Yevropa, Sibir, Xitoy-Koreya va Jan. Xitoy platformalari quruqlik boʻlgan yoki sayoz dengiz tubida yotgan. Hindiston platformasi va Arabiston ya.o. plat-formasi Gondvana materigining tarkibiy qismi boʻlib, ular Tetis geosinklinali parchalanib ketgandan soʻng Angaridaga qoʻshilib, Osiyo materigini hosil qilgan.
Qator 52 ⟶ 51:
Quruqyaik maydonining kengligi, togʻ toʻsiqlari va berk botikdarning koʻpligi, quyosh radiatsiya-si, atmosferadagi harakatlar ikdimning xilma-xil boʻlishiga imkon bergan. Osiyoda barcha iklim zonalari — tundra ikdimi zonasidan ekvatorial va jan. tropik iklim zonalarigacha uchraydi. Osiyo koʻp qismining iklimi kontinental. Atlantika havosi Osiyoga yetganda kontinental havoga aylanadi. Tinch okeanning dengiz havosi Osiyoning sharqiy chekkasiga taʼsir etadi. Shim.dan O.ga Arktika havosi bemalol kirib keladi. O. jan.da tropik va ekvatorial havo massalari hukmron. Yozda suv yuzasiga nisbatan qurukdikning tezroq isishi va qishda kuchliroq sovishi atmosfera harakatlarida mavsumiy oʻzgarishlarga olib keladi. Qurukdikning qishda sovib keti-shi Shim. va Markaziy Osiyoda koʻp oylar davomida ayozli antitsiklon turishiga sabab boʻladi. Eng past t-ra Shim. yarim sharning sovuqlik qutbi joylashgan shim.-sharqdadir (Verxoyansk, Oymyakon), bu yerda ayrim hollarda sovuq —70° ga yetadi, yanv.ning oʻrtacha t-rasi —50° dan ham past. Yezda Gʻarbiy, Oʻrta va Markaziy Osiyoda jazirama va quruq kon-tinental tropik havo tarkib topadi. Yezda butun Osiyo ustida, xususan, jan. qismida bosim past boʻladi. Osiyo depressiyasi (past bosim) markazi Hindiston ya.o.ning gʻarbiy qismidadir. Depressiyaning jan. chetlari boʻylab, Osiyoga yozgi musson kirib kelib, Hindiston ya.o., Himolay jan. va Hindixitoy ya.o.da koʻplab yomgʻir yogʻishiga sabab boʻladi. Sharqiy Osiyo yozda Tinch okean qutb fron-ti taʼsirida turadi. Yozgi musson koʻplab yogin olib keladi. Kuzda sharqiy Osiyo qir-gʻoklari yaqinida qattiq dovul — tropik siklon (tayfun) turib, jala yogʻadi.
Sibirning koʻpgina qismida yanv.ning oʻrtacha t-rasi —20°, Verxoyanskda —50°, Tinch okeanning Shim. Osiyo qir-gʻoklari yaqinida esa —15°, —5°. Osiyo yanv. izotermasi Samarkand, Nankin va Tokiodan oʻtadi. Tropiklarda qishda t-ra 20°—25°. Iyulda Gʻarbiy Osiyo va Oʻrta Osiyo (oʻrtacha t-ra 30° va undan baland), Taklamakon va Tar choʻllari ayniqsa isib ketadi. 20° izoterma 55—60° sh.k. gacha yetib bo-radi. Shim. Osiyoda doimiy toʻng yer koʻp. Ekvatorial mintakada yiliga 2000
=== Ichki suvlari ===
Qator 86 ⟶ 85:
Osiyo aholisining etnik tarkibi nihoyatda xilma-xil. Bu yerda koʻplab til oilalari va guruxlariga mansub bir necha yuz xalq yashaydi.
Aholisining joylashishi. Osiyoda aholi notekis joylashgan. 1
===Demografik tarkibi===
Qator 93 ⟶ 92:
==Siyosiy bulinishi==
Ilk sivilizatsiya markazlari qadimda Osiyoda yuzaga kelgan. Bu yerda asrlar davomida buyuk davlatlar (Bobil, Shumer, Ossuriya, Harap-pa, Urartu va b.) hamda saltanatlar (Boburiylar, Usmonlilar) yuzaga kelgan va parchalanib ketgan. 19-a.larda Osiyo hududidagi bir qancha mamlakatlar yev-ropaliklarning mustamlakalari boʻlgan. Osiyo siyosiy haritasida 20-asrda juda katta oʻzgarishlar roʻy berdi. Milliy ozodlik kurashi oqibatida Mongoliya (1921), Vyetnam (1945), Koreya (1948), shuningdek, Britaniyaning sobiq mustamlakalari mustaqillikka erishdi (Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Shri Lanka, Iordaniya, Maldiv o.lari, Malayziya, Singapur, Yaman, Indoneziya, Suriya, Livan, Laos, Kambodja). Falastinning bir qismida Isroil davlati va Falastin muxtoriyati paydo boʻldi. 1971 y. Abudabi, Dubay, Sharja, AlFujayra, Umm al-Kayvayn, Ajman amirliklarining birlashuvidan BAA davlati tuzildi. 1991 y.da Rossiya imperiyasining parchalanib ketishi oqibatida Oʻrta Osiyoda Oʻzbekiston, Turkmaniston, Qirgʻiziston, Tojikiston va Qozogʻiston Respublikalari mustaqillikka erishdi. Osiyo hududining 1/4 qismidan koʻprogʻi, uning shim. qismi RF tarkibida. 2000 y.da Sharqiy Timor davlati tashkil topdi.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
== Osiyo davlatlari ==
Qator 270 ⟶ 267:
* Novojenin I. V., Fizicheskaya geografiya, M., 2001; Strani Mira, M., 2001.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
{{
[[Turkum:Yevrosiyo]]
[[Turkum:Osiyo|*]]
{{geo-stub}}
| |||