Quyosh: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq |
k clean up, replaced: m3 → m³ (4) using AWB |
||
Qator 58:
|-
! align="left" | Sirtidagi [[gravitatsiya|tortish kuchi]]
| 273.95 m s<sup>
(27.9 ''g'')
|-
Qator 78:
|-
! align="left" | Oʻrtacha [[intensivlik]] (''I<sub>Quyosh</sub>'')
| 2.009{{e|7}} Vt m<sup>
|-
! bgcolor="#ffffc0" colspan="2" align="center" | '''Aylanishi tasnifi'''
Qator 130:
|}
'''Quyosh''' — [[Quyosh tizimi]]ning [[markaz]]iy jismi, qizigan plazma shari. Quyosh [[Yer]]ga eng yaqin [[yulduz]]. [[Massa]]si 1,990{{e|30}} [[kg]] (Yernikidan 332958 marta koʻp). Quyoshda Quyosh tizimi massasining 99,866 [[foiz]]i jamuljam. Yerdan Quyoshgacha masofa 1,4710{{e|11}} [[metr|m]] dan ([[yanvar]]) 1,5210{{e|11}} m gacha ([[iyul]]) boʻlib, oʻrtacha 1,4960{{e|11}} m ni tashkil etadi ([[astronomik birlik]]).
Quyosh diametri 1,392{{e|11}} 9 m (Yer [[ekvator]]i diametridan 109 marta koʻp). Oʻrtacha zichligi 1,41{{e|11}} kg/m<sup>3</sup>. Quyosh [[sirt]]ida [[erkin tushish tezlanishi]] 273,98
'''Quyosh''' — quyosh sistemasining markaziy jismi; Yerga eng yaqin joylashgan yulduz. Unda sistemaning 99,866% massasi (Mo=1,99T033g) joylashgan. Q. qizigan plazmali shardan iborat, radiusi Ko=696000
Q. Galaktikamizspiraltarmoqlaridan birida, Galaktika markazidan 10 kps (kiloparsek) masofada joylashgan (q. [[Parsek]]). Q. Galaktika markazi atro-fida 200 mln. yil davomida bir marta aylanib chiqadi. Yaqin yulduzlarga nis-batan Q. sekundiga 20
Q. optik va radioteleskoplar yordamida tekshiriladi. Kosmosga uchishlar Q.ning Yer atmosferasi oʻtkazmaydigan qisqa toʻlqinli va korpuskulyar nurlanishini ham tekshirishga yoʻl ochib berdi.
Qator 140:
1611 y.da G.Galiley teleskop yordamida Q.ni birinchi bor kuzatib, Kuyosh dogʻlari va oʻz oʻqi atrofida aylanish davrini aniqtagan. Nemis astronomi G.Shvabe esa 1843 y.da Q. oʻzgarishining soni yoki Q. faolligi davriy oʻzgarishini topdi, 1814 y.da Y.Fra-ungofer Q. spektrida yutilish chiziqlarini, 1859 y.da nemis olimlari Kirxgof bilan Bunzen bu chiziqlar Q.ning tashqi qatlamlarida, uning atmosferasida paydo boʻlishini kashf etdi. Bu Q.ning kimyoviy tarkibini, fizik tabiatini tekshirishda muhim rol oʻynadi. 1913 y.da amerikalik as-tronom J.Xeyl Q. dogʻlari Q. sirtining sovigan qismlari ekanligini va fraungofer chiziqlarining zeyemancha ajralishidan Q. sirtida kuchli mag-nit maydonlari borligini kashf etdi (q. [[Quyosh magnetizmi]]). 1940 y.lar boshida Q. radiotoʻlqinlar manbai ekanligi aniqchandi. 1942 y.da shved olimi B.Edlen va b. olimlar Quyosh toji spektridagi bir necha spektral chiziqni koʻp marta ionlangan kimyoviy elementlarning spektral chiziklari ekanini aniqladi, shu bilan Q. tojining yuqori t-raga egaligini kashf etdi. 20-a.ning yarmida magnit gidrodinamika va plazma fizikasining rivojlanishi Quyosh fizikasining rivojlanishiga muhim turtki boʻldi. Kosmik eraning boshlanishidan soʻng Q.ning ultrabinafsha va rentgen nurlanishi raketalar, Yer sunʼiy yoʻldoshlariga oʻrnatilgan avtomatik orbital rasadxonalar, bortida kosmonavtlar boʻlgan kosmik lab. lar yordamida oʻrganilmoqsa. Qrim, Pul-kovo va b. rasadxonalarida, koʻpgina xorij mamlakatlari bilan bir qatorda Oʻzbekiston FA [[As[[tronomiya]] in-tida ham Q.ni oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar olib borilmoqda (q. [[As[[tronomiya]]).
Q. oʻz oʻqi atrofida yer singari muntazam sharqdan gʻarbga tomon aylanadi. Aylanish tezligi Q. ekvatorida 2
Q. osmonda burchak diametri oʻrtacha 1919"26 ga teng disk singari koʻrinadi. Q. sirtining oʻrtacha ravshanligi (Yer atmosferasidan tashqarida kuzatilganda) 1,98T09nt, Q. diskining markaziy qismlari ravshanligi 2,48T0CH nt ga teng . Q. diskida ravshanlikning markazidan chetga tomon kamayishi spektrning turli qismlari (toʻlqin uzunliklari)da turlicha. Qisqa toʻlqinlarda chetga tomon xiralashish uzun toʻlqinlarga qaraganda kuchli. Q. diskining eng chetida ravshanlik bir sekund burchak ichida yuz marta kamayadi, shuning uchun Q. diski cheti juda aniq koʻrinadi. Rav-shanlikning Q. diski markazidan chetga tomon kamayishi Q. atmosferaga egaligidan dalolat beradi. Q.ni tekshirish asosan uning spektrini oʻrganishga asoslangan.
Qator 148:
Fraungofer chiziqlarining toʻlqin uzunligi va intensivligi lab. nur manbalariniki bilan taqqoslanib, Q.da 69 kimyoviy element borligi aniqtangan. Q., asosan, vodorod va geliydan tarkib topgan. Har bir 1000 vodorod ato-miga 100 ta geliy, bir necha oʻn kis-lorod, uglerod, azot va b. element atomi toʻgʻri keladi. Q. spektrida ayrim molekulalar (ON, N14, SN, SO va b.) ning ham chiziqlari bor.
Q. atmosferasi tabiatiga koʻra, 3 ta asosiy qatlam, yaʼni eng pastki qatlam — fotosfera, oʻrta qatlam — xro-mosfera va tashqi qatlam — quyosh tojidan iborat. Q.ning qariyb barcha nurlanish energiyasi fotosferadan sochiladi. Fotosferaning modda zichligi 3-10 ~7g/
Fotosferada dogʻlar va mashʼallar deb ataluvchi Q. yuzasining detallari kuzatiladi. Quyosh dogʻlari kuchli (5000 e) magnit maydoniga ega. Odatda, Q. dogʻlari yuliq toʻrsimon yorugʻ maydon-chalar — mashʼallar bilan oʻralgan. Ular Q. diski cheti yaqinida yaqqol koʻrinadi va ravshanligi atrofnikidan 18% ga ortiq. Mashʼallarning t-rasi ham atrofnikidan bir necha yuz gradusga ortiq. Mashʼallar ustida, xromosfe-rada flokkulalar kuzatiladi. Q. dogʻlari atrofida xromosfera va Q. tojida protuberanetslar deb ataluvchi gaz bulutlari, sirtmoqsimon gaz oqimlari ham kuzatiladi. Q. atmosferasining bu detallari Q. dogʻlari bilan bir-galikda Q. yuzasining aktiv sohalarini tashkil etadi.
Qator 156:
Fotosfera ustida xromosfera joylashgan. Quyosh toʻla tutilgan paytda xromosferani maxsus teleskop orqali kuzatilsa, u xuddi Oy diskini oʻrab turuvchi qizgʻish halqaga oʻxshaydi. Bu halqaning tashqi tomoni note-kis boʻlib, tishli gʻildirakni eslatadi. Xromosferadagi bu alanga "til-cha"lari spikulalar deb ataladi va ularning diametri 200—2000 km, balandligi esa 10000 km. Xromosfera teleskopi yordamida maʼlum monoxro-matik nurda Q. diskida mayda (-1000 km) va yirik (2000—8000 km) yorugʻ tugunlardan tashkil topgan xromosfera toʻri koʻzga yaqqol tashlanadi. Xro-mosfera toʻri koʻzlarining kattaligi 30—40 ming km.
Xromosfera spektri bir necha yuz emission chizikdardan tarkib topgan. Xromosferada modda zichligi pastdan yuqoriga tomon 1
Quyosh tojining (oq nurda) ravshanligi Q. gardishi markazinikidan million marta kam. Q. tojida qal-qonsimon va yelpigʻichsimon yogʻdu, toj nurlari va qutb chyotkalari deb ata-luvchi struktura elementlarini kuza-tish mumkin. Q. toji Q. faolligi maksimum boʻlgan yillarda simmet-rik, minimum boʻlgan yillarda esa ekvator boʻylab choʻziq shaklda boʻladi. Q. toji spektrida koʻp marta ionlashgan. Gʻe, Sa, M§, S, O, 8 ele-mentlari atomlarining emission chiziklari bor. Q. tojida barcha atomlar ionlashgan. Q. tojining oʻrtacha t-rasi 106 K dan ortiq va toj boʻylab sekin oʻzgaradi. Xromosfera bilan Q. chegarasidagi t-ra 105 K; 1
Quyoshni kuzatishda katta koʻzguli teleskoplar ishlatiladi. Bu teleskoplar optik qismlarining koʻpi qoʻzgʻalmas, q. [[nurlari bitta (gelio-stat]], [[siderostat]]) yoki ikkita (selo-stat) olam oʻqi atrofida aylanuvchi koʻzgu yordamida teleskopning qoʻzgʻal-mas optik qismlariga gorizontal (gorizontal quyosh teleskopi) yoki vertikal (minorali quyosh teleskopi) holda yoʻnaltiriladi. Odatda, katta teleskoplar kuchli spektrograflar bilan birga ishlatiladi. Q. spektri rasmga olinadi yoki fotoelektrik oʻlchash asboblari yordamida qayd qilinadi. Yer atmosferasini kuza-tishda zararli taʼsirlarni bartaraf qilish maqsadida Q. teleskoplari oʻrnatilgan orbital rasadxonalar yordamida Yer sathidan 20^25
{{quyosh tizimi}}▼
{{OʻzME}}▼
▲{{quyosh tizimi}}
{{astro-stub}}▼
[[Turkum:Quyosh tizimi]]
Qator 172 ⟶ 170:
▲{{astro-stub}}
▲{{OʻzME}}
|