Chad: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Shrikarsan (munozara | hissa)
Removing Link GA template as it is now available in wikidata
IanraBot (munozara | hissa)
k clean up, replaced: km2 → km² using AWB
Qator 3:
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
{{Maʼnolari|Chad (maʼnolari)}}
'''Chad''' (Tchad), Chad Respublikasi (Republique du Tchad) — Markaziy Afrikadagi davlat. Mayd. 1284 ming km2km². Aholisi 9 mln.ga yaqin kishi (2002). Poytaxti — Njamena sh. Maʼmuriy jihatdan 28 prefekturaga bulinadi.
 
 
== Davlat tuzumi ==
Ch. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1996 y. 31 martda kabul kilingan. Davlat boshligʻi prezident (1991 y.dan Idriss Debi), u umumiy tugʻri va yashirin ovoz berish yuli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali (Milliy majlis va Senat) parlament, ijrochi hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi. Prezident bosh vazirni tayinlaydi.
 
 
== Tabiati ==
Ch. hududining koʻp qismi bal. 250—400250–400 m bulgan yassi tekislikdan iborat. Mamlakat shim. qismi Sahroi Kabir choʻlida joylashgan, jan. Sohil deb ataluvchi chul va chala chul landshaftli savanna va Sudan tabiiy oblastining bir qismini egallaydi. Chekka shim.da Tibasti togʻligi bor (eng bal. joyi 3415 m, Emi-Kusi togʻi). Mamlakat shim.sharqida Ennedi va Erdi platolari, jan.sharqiy qismida Vadai massivi joylashgan. Ch.da boksit, diatomit, kaolin, neft, qalay, uran, oltin konlari bor; Chad kulidan soda va tuz olinadi.
 
Iqlimi shim.da tropik choʻl iqlimi. Yanv.ning oʻrtacha trasi 15°, iyulniki 30° gacha (ayrim hollarda 50° gacha borishi mumkin). Oʻrtacha yillik yogʻin 100—250 100–250&nbsp;mm. Jan.da ekvatorial mussonli iklim. Qish mavsumi (okt.— noyab.
 
dan aprel—maygacha) quruq. Oʻrtacha tra eng sovuq oyda 21°, eng issiq oyda 33°, oʻrtacha yillik yogʻin (250—1000 250–1000&nbsp;mm) shim.
 
dan jan.ga tomon ortib boradi. Shim.
 
dadoimiy oqar daryolar yoʻq. Jan.da kema qatnaydigan yirik daryosi — Shari. Mamlakatning gʻarbiy chegarasida Chad koʻli joylashgan. Shim. dagi toshloq choʻllarda tikanakli yarim buta va butalar, vohalarda tok, xurmo oʻstiriladi. Chekka jan.da qizilqoʻngʻir tuproqlarda savannalar mavjud, baobab daraxti ham uchraydi. Savannalarda yirik sut emizuvchi hayvonlar — fil, jirafa, kiyik, buyvol, karkidon; yirtqichlardan — arslon, leopard, sirtlon, chiyaboʻri bor. Shari daryosining yuqori oqimida maymunlar uchraydi. Qushlardan tuyaqush, saqoqush, qizilgʻoz bor. Ilon, kaltakesak va hasharot koʻp. Hayvonlarni muhofaza qilish va oʻrganish uchun Zakuma milliy bogʻi tashkil etilgan. Aholisining 1/3 qismidan koʻprogʻini sharinil tillarida soʻzlashuvchi xalqlar, 1/3 qismini arablar tashkil etadi. Chad koʻlining jan.da chad tillarida soʻzlashuvchi mubi, xausa, massa xalqlari, Kamerun bilan chegaraga yaqin joylarda mbum xalqi yashaydi. Rasmiy tillar — fransuz va arab tillari. Aholining yarmidan kupi mahalliy dinlarga eʼtiqod qiladi, qolganlari musulmon sunniylar; xristianlar ham bor. Yirik shaharlari — Njamena, Mundu, Abeshe.
 
 
== Tarixi ==
Qator 26 ⟶ 23:
 
Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Demokratiya va taraqqiyot uchun milliy uyushma, 1992 y. tuzilgan; Taraqqiyot va yangilanish milliy ittifoqi; Milliy qutqarish vatanparvarlik harakati, 1990 y. tuzilgan; Yangilanish va demokratiya uchun ittifoq, 1992 y. asos solingan; Ch. milliy ozodlik fronta, 1965 y. tashkil etilgan. Ch. kasaba uyushmalari birlashmasi, 1988 y. tuzilgan.
 
 
== Xoʻjaligi ==
Qator 42 ⟶ 38:
 
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Ch.da fransuz tilida "InfoChad" ("Chad axboroti") kundalik byulleten chikadi (1964 y.dan). Ch. axborot agentligi 1964 y.da tashkil etilgan. Ch. milliy radiosi hukumat radiostyasi hisoblanadi; 1955 y. tuzilgan. Ch. televideniyesi, hukumat xizmati.
 
 
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
Ch. xududidan paleolit va neolit davriga oid kryatoshlarga ishlangan rasmlar topilgan. Ch.ning oʻtroq aholisi Logone va Shari daryolari vodiylaridagi kichikroq shaharchalarda istiqomat qiladi. Aholi qishloklarda tomi choʻqqisimon, devorlari loy bilan suvalgan doirasimon va toʻgʻriburchakli kulbalar quradilar. Shaharlarda ichki hovlili, yassi tomli, atrofi kungurador devor bilan oʻralgan uylar barpo etadilar. Ch. janubida 8—10-a.larga oid qad. madaniyat yodgorliklari (keramika buyumlari, odam va hayvon tasvirlari tushirilgan sopol va bronza haykalchalar, odamning loydan tayyorlangan boshlari) topilgan. Ch.da qadimdan amaliybezak sanʼatining toʻquvchilik, kashtachilik, kandakorlik, kulolchilik kabi turlari rivojlangan.
 
 
== Musiqasi ==
Qator 89 ⟶ 83:
[[Tasvir:Chad sm02.gif|right|Chad xaritasi]]
== Iqtisodiyot ==
Chad Afrikaning eng qashshoq mamlakatlari sirasiga kiradi. Iqtisodiyot asosi - qishloq xo`jaligi ([[YaIM]] 40%i), yetakchi sohalar paxtachilik va qoramolchilik hisoblanadi. [[Boksit]]lar, [[uran]], [[qo`rg`oshin]] konlari bor, [[neft]] topilgan.
 
[[2003]]da Doba neft konini [[Kamerun]]ning [[Atlantika okeani]] bo`yidagi [[Kribi]] porti bilan bog`lovchi neft tarmog`i rasman ishga tushdi. Bu tarmoq xalqaro byudjet evaziga qurilib, tushajak daromadni faqatgina ijtimoiy sohaga sarfash majburiyati berilgan.
Qator 99 ⟶ 93:
== Turizm ==
 
{{stubOʻzME}}
 
[[Turkum:Afrika]]
Qator 106 ⟶ 100:
 
 
{{stub}}
 
 
 
 
 
 
{{OʻzME}}