Oʻrta Osiyo: Versiyalar orasidagi farq

Oʻlkaning gʻarbiy chegarasi Elburs togʻining 54° 15’ shq.u. qismidan boshlanib, Kaspiy dengizining sharqiy qirgʻogʻi orqali Mangʻishloq qoʻltigʻigacha, undan Ustyurtning shim.gʻarbiy chinki boʻylab, Doʻngʻiztov, Chogʻray platosi, Choʻchqa va Mugʻojar togʻlari sharqiy etagi orqali oʻtib, 58° shq.u. va 48° shahrik.ga borgandan keyin shim. ga buriladi va Jetigʻara shahri gacha, undan keyin Qoʻstanay shahri orqali Ayritovgacha boradi. Soʻngra Qozogʻiston past togʻlarining shim. chegarasi boʻylab sharq va jan. sharq tomon davom etib, Qozogʻiston — XXR chegarasiga tutashadi. Sharqiy chegara esa Savr, Sharqiy Jungʻariya, Jungʻariya, Boroxoro, Iren — Xabirga, Qarat, Holiqtogʻ tizmalari suvayirgʻichlari, Xontangri togʻ tuguni, Qaqshal, Otboshi tizmalari suvayirgʻichlari orqali oʻtib, Fargʻona tizmasiga kelib tutashadi, soʻngra Olay tizmasining sharqiy chekkasi va Sariqoʻl tizmasi suvayirgʻichi boʻylab oʻtib, Hindukush togʻlariga tutashadi. Bu yerda, Muztogʻdan boshlab gʻarbga tomon jan. chegara boshlanadi va Hindukush, Safedkoʻh, Nishopur tizmalari suvayirgʻichlari boʻylab oʻtib, Elburs togʻi orqali Kaspiy dengizining jan.sharqiy chekka sohiliga kelib tutashadi. Oʻ.O. yirik geosistema sifatida (mayd. 3300 ming km2chamasidakm²chamasida) Qozogʻistonning kattagina qismini, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston, qisman Xitoy hududlari, hamda Afgʻoniston va Eronning Amudaryo havzasiga qarashli qismini oʻz ichiga oladi. Oʻ.O. ning qoʻshni tabiiy oʻlkalaridan farqlantirib turuvchi oʻziga xos bir qancha belgilari mavjud. Bular: 1) Yevrosiyo materigida tutgan oʻrnining oʻziga xosligi, yaʼni materikning ichkarisida, okeanlardan uzoqdan joylashganligi; 2) oʻlkaning berk havzadan iborat ekanligi, yaʼni bu yerda shakllangan asosiy oqimning tashqi dengiz, okeanlarga chiqib keta olmasligi va oʻlkaning eroziya bazisi hisoblangan Kaspiy, Orol, Balxash, Issiqkoʻl kabi ichki havzalarga quyilishi; 3) Yer yuzasining oʻziga xosligi, yaʼni oʻlkaning shim., shim.gʻarbiy katta qismi tekisliklardan, sharqiy va jan. qismi togʻliklardan iboratligi; 4) tabiiy sharoitida ichki tafovutlarning kattaligi, yaʼni tabiatining barcha komponentlari oʻlkaning turli qismlarida keskin farq qilishi; 5) oʻziga xos gorizontal tabiiy zonalarning mavjudligi va ularga mos balandlik mintaqalarining rivojlanganligidir. Bu oʻlkada oʻsimliksiz koʻchma qumlar, oʻtish qiyin boʻlgan chakalakzor oʻrmonlar, ekinzor va bogʻlardan iborat vohalarni koʻrish mumkin; 6) ekologik sharoitiga koʻra ham berk oʻlka, bu tabiatdan foydalanishda ehtiyotkorlikni talab etadi.

* Aholisining koʻpchiligi [[Turkiy xalqlar|Turkiy xalqlar]] oilasiga mansub, bulardan asosan koʻpchilikni: [[Oʻzbeklar|Oʻzbeklar]], [[Qozoqlar|Qozoqlar]], [[Qirgʻizlar|Qirgʻizlar]], [[Qoraqalpoqlar|Qoraqalpoqlar]] va [[Turkmanlar|Turkmanlar]]dir. Shuningdek Forsiylar oilasiga mansub [[Tojiklar|Tojiklar]] ham koʻpchilikdir.

* Oʻrta Osiyoning tub aholisi hisoblanmaydigan millatlarga: [[Ruslar|Ruslar]], Olmonlar, [[Ukrainlar|Ukrainlar]], [[Uygʻurlar|Uygʻurlar]], [[Tatarlar|Tatarlar]], [[Turklar|Turklar]] va boshqa millatlar kiradi

| 1 || {{bayroq|Uzbekistan}} [[Toshkent|Toshkent]] || 2.400.000

| 10 || {{bayroq|Uzbekistan}} [[Samarqand|Samarqand]] || 520.000

| 12 || {{bayroq|Uzbekistan}} [[Namangan|Namangan]] || 480.000

Oʻ.O. ning umumiy iklim belgilari — oftobli kunlarning koʻp boʻlishi, kontinentallik va yogʻinning kamligidir. Hududning katta qismini egallagan choʻl va chala choʻllarda bu belgilar, ayniqsa, sezilarli. Bu yerga yogʻinlarni Atlantika okeanidan keladigan havo massalari olib keladi. Tropik kengliklardan tashqarida gʻarbdan sharqqa yoʻnalgan nam havo oqimlari Oʻ.O. hududiga maʼlum darajada quruq va yozda qizigan holda kirib keladi. Shu sababli Oʻ.O. iqlimi qurgʻoqchil. Bu yerda yillik t-ra amplitudasi qoʻshni oʻlkalardagiga nisbatan kattaroq, yaʼni iqlimning kontinentalligi yuqoriroq darajada boʻladi va shu maʼnoda Sharqiy Sibirdan keyinda turadi. Oʻrtacha yillik havo t-rasi Oʻ.O. tekisliklarida 0° dan yuqori: chekka shim. da 1—2°, jan.da 18° gacha. Togʻlik qismida dengiz sathidan 2200—25002200–2500 m balandlikda —5°, —8° gacha pasayishi mumkin. Mutlaq past t-ra togʻlar va baland togʻlarda —16° dan (jan.da) —50°gacha (shim.da).

Oʻ.O.ning tekislik qismida iyulning oʻrtacha havo trasi, shim. da 20—22°, jan. da 30—31° boʻladi. Eng yuqori tra tekislik va togʻ etaklarida 42°, 50° atrofida, togʻlarda esa, 3000 m dan balandlikda 22—24°. Yillik yogʻin miqdori ham bir tekis taqsimlanmagan. Qizilqum va Qoraqumda 100—150 100–150 mm, togʻlarda 800—900 800–900 mm va undan ortiq. Eng kam yogʻin Sharqiy Pomirda kuzatiladi (26  mm).

Oʻ.O. okeanlardan uzoq boʻlgani va togʻlar bilan oʻralgani uchun berk oʻlka hisoblanadi. Orol dengizi, Balxash koʻli, Issiqkoʻl va boshqalar mayda berk havzalar bor. Yirik daryolari Amudaryo va Sirdaryo. Oʻ.O.da daryolarning zichligi 1 km2ga km²ga 0,002  km. Togʻlik qismida esa tekisliklarga qaraganda daryo koʻp (12 ming). Ular yomgʻir, qor, muzlik, yer osti suvlaridan toʻyinadi. Suvi, asosan, sugʻorishga sarf boʻladi.