Buryatiya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k clean up, replaced: km2 → km² (3) using AWB |
|||
Qator 1:
'''Buryatiya''', Buryatiya Respublikasi — Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi respublika. Sharqiy Sibirning jan.
da, Baykal kulidan jan. va sharila joylashgan. Mayd. 351,3 ming
Davlat tuzumi. B.— respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1994 y. 22 fevralda qabul qilingan. Davlat boshligi — prezident. Qonun chiqaruvchi oliy (vakolatli) organi — bir palatali parlament — Xalq Xurali. Oliy ijroiya hokimiyatni respublika hukumati amalga oshiradi.
Tabiati. B.ning koʻp qismi togʻlik. Baykal koʻli qirgʻogʻi boʻylab HamarDaban, UlanBurgasi, Barguzin, shim.da Jan. Muya va Shim. Muya tizmalari, togʻlararo soyliklar (Yuqori Angara, MuyaKaundi) joylashgan. B.ning butun shim.sharqiy qismini Vitim yassitogʻligi egallagan. Jan.sharkda SaganDaban, Xudun, Zagan, SaganXurtey kabi qator tizmalar bor. Chekka jan.garbida B.ning eng baland nuqtasi — MunkuSardik togʻi (3491 m). Foydali qazilmalari: oltin, kumush, qalay, nikel, volfram, molibden, apatit, kvars, marmar, granit, temir rudasi, kumir, grafit. Iqlimi keskin kontinental. Qishi sovuq (yanv.ning oʻrtacha t-rasi —24° dan —25° gacha), qor kam yogʻadi. Yozi iliq, iyulning oʻrtacha t-rasi 7° dan (togʻlarda) 18° gacha. Yiliga 300
Aholisi. B.da 60 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qiladi. Buryatlar aholining 25%, ruslar 70%ni tashkil etadi, shuningdek ukrainlar, tatarlar va b. ham yashaydi. Aholisining oʻrtacha zichligi 1
Tarixi. B. hududidan yuqori paleolit davriga mansub arxeologik yodgorliklar topilgan. Oʻsha davrda odamlar ibtidoiy jamoa tartibida yashab, ovchilik bilan shugʻullangan. Neolit davriga kelib oʻqyoy paydo boʻlgan, kulolchilik rivojlangan. Mil. av. 3-a.dan mil. 11-a.gacha boʻlgan davrda B.da koʻchmanchi jamoalar hamda ilk feodal davlatlarning qabila uyushmalari (xunnlar, jujanlar, uygʻur, qirgʻiz va kidanlar) birinketin hukm surib turgan. Asosiy buryat qabilalari — bulagʻat, exirit vaxorinslar 13-a.dan avvalroqshu yerlarda yashagan. Buryatlar xoʻjaligini asosan chorvachilik tashkil etgan. Baʼzi aymoqlarda dehqonchilik, ovchilik, hunarmandchilik bilan shugʻullanganlar. 17-a.da B.da birinchi bor rus kazak otryadlari paydo boʻldi. Bu yerlarda harbiy istehkomlar qurila boshlanib, shu munosabat bilan Rossiyadan davlat xizmatidagi kishilar, sanoat ishchilari, rus dehqonlari (mujiklar) koʻchib kela boshladilar. 17-a. oʻrtalarida Gʻarbiy B., keyinroq uning qolgan kismi Rossiya tarkibiga qoʻshib olindi. 20-a. boshlarida chorizmga qarshi harakat avj oldi. 1918 y. fevralda Shoʻro hokimiyati oʻrnatildi. Oʻsha yilning avg .da Yaponiya va 1919 y. aprelda Amerika qoʻshinlari bosib oldi. 1920 y. martida xalq lashkarlari shoʻro armiyasi yordamida B.ni ozod kildi. Natijada 1921 y. 27 aprelda BuryatMongol, 1922 y. 9 yanvarda MongolBuryat muxtor viloyatlari paydo boʻldi. 1923 y. 30 mayda ular birlashtirildi va RSFSR tarkibida BuryatMongol ASSR tashkil topdi. 1958 y.dan Buryatiya ASSR, 1991 y.dan B. Respublikasi deb nomlandi. 1990 y. okt.da B.ning davlat suvereniteta haqidagi deklaratsiya kabul qilindi.
Qator 13:
Xoʻjaligi. B.da mashinasozlik va metall ishlash tarmoklari rivojlangan. Jumladan, aviatsiya sanoati (Mi8, Mi17 vertolyotlarini ishlab chikaruvchi UlanUde aviatsiya i. ch. birlashmasi), transport mashinasozligi (lokomotivvagon taʼmir zavodi), priborsozlik (avtomatlashtirish priborlari va vositalarini ishlab chiqaruvchi "Teplopribor" zavodi), chorvachilik uchun mashina va asbobuskunalar ("Buryatfermmash" birlashmasi), oʻrmon, yogʻochsozlik va sellyulozaqogʻoz sanoati ("Zabaykalles" konserni, Selenga sellyulozakarton k-ti), binokorlik materiallari sanoati (Timlyuy sement va asbest buyumlar zavodi) korxonalari bor. Yengil sanoatda "UlanUde manufakturasi" aksiyadorlik birlashmasi, UlanUde ustki trikotaj kiyimlar fkasi eng yirik korxonalardir. Oziq-ovqat sanoati korxonalari UlanUde, Zakamemsk. UstBarguzin, Nijneangarskda joylashgan. Mudofaa korxonalarida xalq isteʼmol mollari: aviatsiya zavodida kir yuvish mashinalari, priborsozlik birlashmasida tibbiyot asboblari, radio zavodida audio va videopriyomniklar ishlab chiqariladi. Gusinoozersk davlat elektr st-yasi va UlanUdeda 2 issiklik elektr st-yasi bor.
Q. x.da mayin junli qoʻychilik, goʻsht-sut, goʻsht chorvachiligi yetakchi tarmoqlardir. Qoramolchilik, choʻchqachilik, yilqichilik, parrandachilik, hayvonotchilik, bugʻuchilik hamda moʻynali hayvonlarni ovlash rivojlangan. B. jan.da va Barguzin daryosi vodiysida dehqonchilik qilinadi; donli ekinlar, asosan bahori bugʻdoy, suli va arpa ekiladi. Asosiy transport turi — t. y. (uz. 1200
Tashqi savdo aylanmasi 190 mln. AQSH dollariga yaqin. B. hududida 100 dan ortiq qoʻshma korxonaga 20 mamlakat sarmoya sarflagan. Dunyodaga 60 davlat, jumladan, Xitoy, Mongoliya, Italiya, Litva, Ukraina, Qozogʻiston, Oʻzbekiston va b. bilan savdo qiladi. Chetga chiqariladigan mahsulotlari: yogʻoch, sellyuloza, jun, don, kumush, rangli metallar, kumir, marmar, moʻyna, charm, oyna va b. Chetdan sanoat uchun butlash detallari va b. asbobuskunalar keltiradi. B.da 4 mingdan ziyod vrach aholiga xizmat koʻrsatadi. B. hududida 300 dan koʻproq shifobaxsh buloq, Goryachinskdagi balneologiya shifoxonasi, Arshan, Sayan tog kurortlari, "Baykal" sanatoriysi bor. B. ilmiy markazi va Sharq tibbiyoti markazida Tibet tibbiyoti sirlari oʻrganiladi. 10 dan koʻproq dori-darmon tibetcha resept boʻyicha ishlab chiqilgan, tomirga qarab tashhis qoʻyuvchi avtomat majmua yaratilgan, "Baykalfarm" dori-darmon i.ch. korxonasi mavjud.
Qator 31:
== Adabiyotlar ==
* [[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
{{OʻzME}}
Qator 37:
{{Sibir federal okrugi}}
{{Rossiya Federatsiyasining subʼektlari}}
{{stub}}
| |||