Taqvim: Versiyalar orasidagi farq

'''Taqvim''' - [[yil]], [[oy (vaqt birligi)|oy]] va [[hafta]] [[kun]]lari, asosiy [[bayram]]lar haqidagi axborotlardan iborat, ba`zan astronomik ma`lumotlar ham beriladigan bosma nashr.

'''Kalendar''' ([[lotin tili|lot.]] calendarium — qarz daftari), taqvim — yil, oy, hafta va kunlar hisoblashni yuritish tizimi. [[Quyosh]], [[Oy (tabiiy yoʻldosh)|Oy]], sayyoralarning[[sayyora]]larning koʻrinma harakati, kun bilan tunning almashinuvi, [[Oy fazalari]] va [[yil fasllariningfasllari]]ning davriy ravishda takrorlanib turishiga asoslanadi. K.ning paydo boʻlishi odamning xoʻjalik faoliyatini yuritish ehtiyoji bilan bogʻliq. Odamlar Quyoshning chiqib botishini kuzatib — kun, Oy oʻrogʻining[[oʻroq|oʻrogʻi]]ning avval kattalashib, soʻng kichrayishiga qarab — oy, yil fasllarining davomida Quyoshning ufqdan[[ufq]]dan qanchalik koʻtarilishini kuzatib yil tushunchalariga[[tushuncha]]lariga kelishgan. Asta-sekin vaqtni[[vaqt]]ni yana ham aniqroq hisoblash ehtiyoji bilan soat, minut birliklari, mifologik anʼanalar asosida hafta tushunchasi kiritilgan. Vaqt hisobini toʻgʻri yuritish uchun dastlabki rasadxonalar[[rasadxona]]lar qurilgan, [[quyosh soati]] oʻylab topilgan.

[[Quyosh kalendari|Quyosh k al ye n d ar i]] ning asosiy birligi — [[tropik yil]]. Uning uzunligi ketmaket ikki bahorgi tengkunlik oraligʻidan iborat boʻlib, 365,2422 kun, yaʼni 365 kun 5 [[soat]] 48 [[minut|min.]] 46 [[soniya|sek.]]ga teng . Dastlabki [[shamsiya|shamsiy K.]]dan foydalangan [[qadimgi Misr|kad. misrliklar]] bir yilni 365 kun deb olishgan. Bir yil 30 kunlik 12 oyga boʻlingan va yil oxirida qoʻshimcha 5 kun qoʻshilgan. [[Qadimgi Rim|Qad. RimdaRim]]da ham bir yilni 365 kun deb olingan, lekin yilning oylarga boʻlinishi yana ham murakkabroq boʻlgan. Bundan tashqari qad. Misr va Rim K.larida yil uzunligi tropik yildan taxm. 6 soatiga qisqa boʻlgani uchun bahorgi teng kunlik har 4 yilda 1 kunga surilgan va bu ham chalkashliklarga sabab boʻlgan. Ularni bartaraf etish uchun Rim konsuli [[Yuliy Sezar]] [[mil. av. 46]]-y.da [[yunonlar|yunon]] astronomi Sozigen taklifiga muvofiq K. islohotini oʻtkazadi: har 4 y.dan biri 366 kunlik ([[kabisa yili|kabisa]]) deb qabul qilinadi. Bu K. [[Yuliy kalendari]] deb yuritiladi. Yuliy K.ida bir yil 12 oyga boʻlinib toq oylar 31 kun, juft oylar 30 kun, faqat fevral oyi 28 kun (kabisa yili 29 kun). Dunyoning[[Dunyo]]ning koʻp mamlakatlarida hozirgacha oylarning Yuliy K.dagi nomlari qoʻllanadi.

Yuliy K.da bir yil tropik yildan 11 min. 14 sek. ortiq boʻlgani uchun bu farq har 400 yilda taxm. 3 kunni tashkil qiladi. Bu farq yigʻilib 16-a.da 10 kunga yetgan, natijada bahorgi[[bahor]]gi teng kunlik 11 mart ga toʻgʻri kelib qolgan. Bu nomutanosiblik [[xristian dini|xristianlarning diniy]] bayramlarini belgilashda chalkashlik keltirib chiqarar edi. Shuning uchun Yuliy K.dagi xatolikni tuzatish uchun [[Rim papasi]] Grigoriy XIII [[1582]] y. 24 fevral

da italiyalik[[italiya]]lik [[vrach]] va matematik Luidji Lullio loyihasi[[loyiha]]si boʻyicha K. islohotini oʻtkazadi: 1) 1582 y. 4 okt.dan keyingi kun 15 okt. deb olinadi va bahorgi teng kunlik 21 martga qaytariladi; 2) toʻrtga boʻlinadigan yillar Yuliy K.dagi kabi 366 kun deb olinadi; 3) har 400 yilda 3 kun chiqarib tashlanadi — 400 ga boʻlinmaydigan yillar 365 kunlik (yaʼni oddiy) yil deb eʼlon qilinadi. U [[Grigoriy kalendari]] deb yuritila boshladi. Sanalarni[[Sana]]larni Grigoriy K.iga muvofiq hisoblash yangi uslub deb ataldi. Sanalarni avvalgidek Yuliy K.i asosida hisoblashda davom etish esa eski uslub nomini olgan. Grigoriy K.i 16-a.dan boshlab asta-sekin dunyoning koʻpchilik mamlakatlariga tarqaldi. Oʻzbekistonda ham u 1918 y. 14 fevraldan qoʻllab kelinadi.