Shohrux Mirzo: Versiyalar orasidagi farq

Yoshlik yillari Samarqandda[[Samarqand]]da o‘tgan, shu yerda dunyoviy va diniy ta’lim olgan. [[Amir Temur]] 1390-91-yillar [[Dashti QipchoqqaQipchoq]]qa va [[1392-yil]] harbiy mamlakatlarga 5 yillik yurishlari chog‘ida Shohruhni mamlakatni boshqarishga tayinlab qoldirgan. Ko‘p o‘tmay, [[Amir Temur]] Shohruxni o‘z yoniga chaqirib oladi va 17 yoshli Shohrux jangovar harakatlarda qatnasha boshlaydi. [[Amir Temur]] uni lashkarning mang‘lay va juvang‘ar qismlariga tayinlaydi, keyinroq esa, Samarqandga[[Samarqand]]ga qaytarib, poytaxtni boshqarib turishni topshiradi.

[[Amir Temur]] 1396-yil Shohruxga [[Xuroson]] o‘lkasini suyurg‘ol qiladi va tegishli qo‘shin hamda elat bilan birga uni o‘z mulkiga jo‘natadi. Shohrux [[Amir TemurningTemur]]ning 7 yillik yurishida, xususan, [[Yaqin SharqdagiSharq]]dagi harbiy harakatlarda bevosita qatnashgan, lashkarning ilg‘or, mang‘lay, juvang‘ar qismlarini boshqargan; janglarda shaxsiy dov-yuraklik va mahorat namoyish etgan. Uni adolatparvar, raiyat tinchligini ko‘zlovchi shaxs sifatida bilganlar; qamalda qolgan shaharlar aholisi aksari hollarda sulh taklifi bilan Shohruxga murojaat qilganlar va u ham o‘z yordamini ayamagan. Ba’zi hollarda, [[Amir Temur]] Shohruxni lashkarning o‘g‘ruq qismini qo‘riqlashga mutasaddi qilgan. [[Sharafuddin Ali Yazdiy]] “Zafarnoma”da“[[Zafarnoma]]”da yozishicha, [[Amir Temur]] hayotining keyingi yillarida Shohruxning davlatdorlik sifatlariga alohida e’tibor bergan. Chunonchi, Xitoyga[[Xitoy]]ga yurishi chog‘ida, saltanat xavfsizligini ta’minlash, xususan, harbiy o‘lkalarni idora etish kabi katta mas’uliyatni Shohrux zimmasiga yuklaydi va uni Xurosonda qoldiradi. [[Sohibqiron]] 1391-92-yillar [[mo‘g‘ullar]] bosqini davrida butunlay xarob qilingan [[Banokat]] shahri o‘rniga yangi shahar barpo etib, u yerga atrof yerlardan aholini ko‘chirib obod qiladi hamda uni Shohruxga suyurg‘ol qiladi va bu shahar [[Shohruxiya]] nomi bilan shuhrat topadi.

[[Amir Temur]] vafotidan so‘ng, 1405-yil martda Shohrux rasmiy ravishda [[Temuriylar]] saltanati hukmdori sifatida [[Xuroson]] taxtiga o‘tirdi va o‘z nomidan xutba o‘qitib, [[pul]] (tanga) zarb qildirdi. Shohrux hukmdorligining dastlabki yillarida [[Temuriylar]] saltanatida kuchli tarqoqlik yuzaga kelib, saltanatning turli qismlarida yakkahokimlik uchun kurash boshlanib ketdi. Movarounnahrda[[Movarounnahr]]da [[Samarqand]] taxtini [[Xalil Sulton]] egalladi, [[Ozarbayjon]] va [[Iroqi Ajam]]ni Iroqini [[Qora Yusuf]], Arab [[Iroqi Arab]] hududini [[Sulton Ahmad]] o‘z qo‘liga kiritdi. Eronzaminda temuriy shahzodalar o‘zaro nizolashardilar, [[Mozandaron]], [[Balx]], [[G‘ur]] va boshqa viloyatlarda ham isyonlar yuzaga keldi. Shohrux saltanatda vujudga kelgan nizolar, isyonlar, yakkahokimlik uchun chiqishlarni teran qobiliyati, mahorati, tafakkuri, olib borgan siyosati tufayli birin-ketin bostirishga muvaffaq bo‘ldi.

Shohrux o‘z hukmdorligi chog‘ida [[Temuriylar]] saltanatining hududiy kengligi, harbiy salohiyati, kuchli iqtisodiy mavqeini saqlashga intildi. Buning uchun [[Movarounnahr]], Eronzamin[[Eron]]zamin, Ozarbayjonga[[Ozarbayjon]]ga yurishlar qilib g‘alaba qozondi; 1429-yil Shohrux Ozarbayjonda[[Ozarbayjon]]da xavfli kuchga aylangan amir [[Qora Yusuf|Iskandar ibn Qora Yusuf]] ustiga deyarli butun saltanati hududidan lashkar yig‘ib yurish qiladi. [[Salmos cho‘lidacho‘li]]da ikkala tomon o‘rtasida qattiq jang bo‘ladi; Shohrux o‘g‘illari [[Mirzo Boysung‘urniBoysung‘ur]]ni lashkarning juvang‘arini, [[Ibrohim SultonniSulton]]ni barang‘arini boshqarishga belgilaydi; [[Muhammad Jo‘giyniJo‘giy]]ni esa o‘ziga tegishli bo‘lgan g‘ul qismda qoldiradi. Shiddatli jangdan so‘ng Shohrux lashkari zafar quchadi. Shohrux [[Seyiston]] va Badaxshonga[[Badaxshon]]ga lashkar jo‘natib, u yerlardagi isyonlarga chek qo‘yadi. 1405-yildan 7 yil davomida Xorazmni[[Xorazm]]ni zabt etib turgan [[Dashti Qipchoq]] amirlariga qarshi Shohrux katta lashkar jo‘natadi va g‘olib kelib, Xorazmni[[Xorazm]]ni [[Temuriylar]] saltanati tarkibiga kiritadi hamda viloyatni boshqarishga sarkarda amir Shohmalikni[[Shohmalik]]ni belgilaydi. Shohrux ko‘pgina nizolarni sulh yo‘li bilan bartaraf qilgan va bunda taniqli davlat arboblari va shayxlar xizmatidan keng foydalangan. Umuman, Shohrux hukmronligi davrida sharqda Mo‘g‘ulistondan[[Mo‘g‘uliston]]dan tortib g‘arbda [[Misr]] va [[Rum]] yerlarigacha, janubda Hindistonning[[Hindiston]]ning markaziy qismidan boshlab shimoldan to [[Dashti Qipchoq]] chegaralarigacha bo‘lgan joylar [[Temuriylar]] saltanati tarkibiga kirgan.

Saltanatni suyurg‘ol tizimi bo‘yicha boshqargan; mamlakat hududini o‘g‘illari, nevaralari, qarindoshlari, xizmat ko‘rsatgan sadoqatli amirlariga suyurg‘ol qilib bergan. Tarixchi [[Hofizi AbruningAbru]]ning “Zubdat“[[Zubdat at-tavorix”tavorix]]” asarida yozilishicha, Shohrux 1443- yil [[Misr]] podshosiga elchi yo‘llab [[Ka’ba]] uyiga yopinchiq kiygazishni so‘raydi va rozilik oladi. Shu asosda 1444-1445-yil ka’bapo‘sh tayyorlatib, uni shayx [[Nuriddin Muhammad al-Murshidiy]] va mavlono [[Shamsiddin Muhammad Abhariy]] vositasida Makkaga[[Makka]]ga jo‘natadi; ular ka’bapo‘shni muqaddas Ka’ba uyiga yopib qaytadilar. Shohrux podshohlik devonida kundalik ishlarni doim nazorat qilib borgan; qarorlar qabul qilishda kengash va maslahatga keng o‘rin ajratgan, ko‘pchilik fikrini inobatga olgan holda adolatli hukmlar chiqargan. Shuningdek, devonda diniy va dunyoviy masalalar yuzasidan yetuk allomalar ishtirokida suhbatlar, fiqh, tib, nujum, geografiya, tilshunoslik va boshqa fan sohalari bo‘yicha bahs-munozaralar tashkil qilgan, o‘zi ham ularda faol qatnashgan. Shohrux saltanati hududida bunyodkorlik faoliyati uchun katta imkoniyatlar yuzaga keldi. Shaharsozlik, hunarmandchilik, savdo, dehqonchilik, ilm-fan, madaniyat tez sur’atlar bilan rivojlandi. Shohrux bunyodkorlik ishlariga, xususan, shaharlar obodonchiligi va sug‘orish tizimini rivojlantirishga katta e’tibor qaratib Hirot (1405-yil), [[Balx]] (1407-yil) shaharlarini tiklashga oliy farmon bergan. [[Chingizxon]] yurishi chog‘ida xarob qilingan (1220-yil) [[Marv]] shahrini qayta barpo etilib, unga [[Murg‘ob]] daryosidan ariq qazdirib suv keltirildi. Sug‘orish tizimi yaxshilandi, yangi yerlar o‘zlashtirildi, ekin maydonlari kengaydi. Shaharlarda hunarmandchilik va savdo rivojlandi, ko‘plab madaniy-ma’naviy muassasalar - madrasalar, masjidlar, xonaqohlar qurildi. Shohrux ilm-fan rivojiga alohida e’tibor berdi. [[Hirot]], [[Samarqand]], [[Buxoro]], [[Mashhad]], [[Sheroz]] va boshqa shaharlarda ilm-fan keng rivoj topdi. Movarounnahrda[[Movarounnahr]]da [[Mirzo Ulug‘bek]] rasadxona barpo etib aniq fanlar rivojlandi; [[Naqshbandiya]] ta’limoti yozma meros tarzida shakllandi va shu yo‘nalishda bir qancha asarlar yozildi. [[Hirot]] va [[Sheroz]] shaharlarida tarixnavislikka katta e’tibor qaratildi. [[Amir Temur]] va [[temuriylar]] tarixiga oid bir qancha yirik asarlar yaratildi. [[Temuriylar]] saltanatida kitobat va miniatyura san’ati yuksaldi. Hirotda[[Hirot]]da [[Mirzo Boysung‘ur]] va Sherozda[[Sheroz]]da [[Ibrohim Sulton]] bu sohalarning rivojiga katta hissa qo‘shdilar.

Shohrux hukmronligi davrida [[Temuriylar]] saltanatining xalqaro miqyosdagi nufuzi ortdi, davlatlar o‘rtasidagi elchilik munosabatlariga Shohrux juda katta e’tibor bergan. Uning huzuriga [[Xitoy]], [[Hindiston]], [[Misr]], [[Shom]], [[Rim]], [[Yevropa]], [[Dashti Qipchoq]] hukmdorlaridan elchilar kelgani va Shohrux ham o‘z elchilarini jo‘natgani haqida [[Temuriylar]] davri tarixiy manbalarida ma’lumotlar qayd etilgan va ikkita elchilik haqida mukammal kundalik ham yozilgan. 1419-1422-yillar Xitoyga[[Xitoy]]ga borib kelgan safar xotirotlari, unda bevosita qatnashgan [[G‘iyosiddin Naqqosh]]ning kundaligi hamda [[1442]]-[[1444]]-yillar Janubiy Hindistonga[[Hindiston]]ga borib qaytgan elchilarning safar tafsilotlari, uni boshqargan [[Abdurazzoq Samarqandiy]]ning safarnomasida aks etgan. Shohruxning elchilar vositasida yo‘llagan maktublarida savdo yo‘llari xavfsizligini ta’minlash va xalqaro savdo-sotiqni rivojlantirish alohida ta’kidlangan. [[Buyuk Ipak yo‘li]] orqali savdo va elchilik karvonlari muntazam qatnab turgan. Shohrux o‘zining xalqaro siyosatida davlatlararo tinch-totuvlik va do‘stona munosabatlar ta’minlanishini ustuvor yo‘nalish deb bilgan. Shohruxning davlatchilik siyosatida bunyodkorlik ishlariga katta e’tibori natijasida ilm-fan va madaniyat rivojida o‘ziga xos uyg‘onish (renessans) bo‘ldi va bu XV asrning 2-yarmida [[Alisher Navoiy]] davrida [[Xuroson]]da ilm-fanning yuksak rivojlanishi uchun zamin yaratdi.