|
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Urganch''' (1929 y.gacha Yangi Urganch) — Xorazm viloyatiiativiloyatidagi shahar, viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi. Amudaryoning quyi oqimi chap sohilida. Shovot kanali shahar oʻrtasidan oʻtib, U.niUrganchni shim. va janubiy qismlarga ajratgan. Shim. qismida, asosan, turar joy binolari, ilmiy va madaniy maorif muassasalari, maishiy xizmat koʻrsatish korxonalari, jan. qismida esa i.ch. korxonalari joylashgan. Har ikkala sohil birbiri bilan koʻpriklar orqali bogʻlangan. Aholisi 136,8 ming kishi (2004).
Shaharga 1646 y.da Xiva xoni Abulgʻoziy Bahodirxon tomonidan asos solingan. Amudaryo oʻz yoʻnalishini oʻzgartirib Orol dengizi tomon okaoqa boshlaganidan soʻng Gurganj sh. (Koʻhna Urganch) suvsiz qolgan. Abulgʻoziy Bahodirxon Gurganj, Vazir qalʼa (shahar)larida va ular atroflarida tarqoq holda yashagan aholini koʻchirib Amudaryoning jan. qismlarida joylashtirgan va aqoliaholi oʻrnashgan hudud atrofini qalʼa devori bilan mustahkamlab unga "Toza Urganch", yaʼni "Yangi Urganch" deb nom bergan. Shundan keyin qad.qadimgi Gurganj sh.ningshahrining nomi Koʻhna Urganch boʻlib kolliqoldii. Yangi Urganch bilan Koʻhna Urganch oraligʻi 170 km.
Yangi Urganch (hoz. Urganch) sh.shahri Buyuk ipak yoʻlida joylashganligi tufayli tez surʼatlarb-nsurʼatlar bilan rivojlangan savdo va hunarmandchilik markaziga aylangan. Abulgʻoziy Bahodirxonning ugliogʻli AnushaxonAnushxon (Anushoh) davrida (1664— 89) Yangi Urganch yaqinida katta kanal qazilib, unga Shohobod (Shovot) nomi qoʻyilgan.
Mahalliy tarixchi olimlarning maʼlumotlari boʻyicha, Yangi Urganch 17—18a.larda17—18 bal.asrlarda balandligi 4–5 m li devor bilan oʻralgan qoʻrgʻon (shaharcha) boʻlgan. Shaharchada taxm. 5 ming kishi yashagan; koʻplab mayda doʻkonlar, ustaxonalar ishlab turgan. 1873 y. avgust oyida Turkiston viloyati gaz.dagazetasida Yangi Urganch haqida: "Kattaligi Orol boʻyidagi Kazalinskiy shahricha keladi, atrofi qalʼa devorlari bilan oʻrab olingan, Amudaryodan 12 chaqirim narida joylashgan kichkina shahar. Orol dengizidan to Xivaga kelguncha Urganchdek goʻzal shahar yoʻq. U bogʻlar va ariqlar bilan oʻrab olingan", deb yozilgan. Oʻsha davrda Yangi U.daUrganchda 6 mingga yaqin aholi yashagan. 1889 y.da shaharda Yaroslavl manufakturasi korxonasiga qarashli paxta tozalash z-di, 19-a.asr oxiri — 20-a.asr boshlarida "Xayriya jamiyati", RusOsiyo banki, rustuzem maktabi, xotinqizlarxotin-qizlar maktablari ochildi. 1931 y.dayilda viloyat teatri Xiva sh.danshahridan U.gaUrganchga koʻchib oʻtdi. 1935 y.dayilda shaharda oʻqituvchilar intiinstituti faoliyat koʻrsata boshladi. 1952 y.dayilda ChorjoʻyUrganch—QoʻngʻirotChorjoʻy-Urganch—Qoʻngʻirot t.y.temir yo'li qurib bitkazildi. 1959 y.danyildan U.Urganch Taxiatosh elektr energiyasini ola boshladi, 1963 y.dayilda Oʻrta Osiyo — Markaz magistral gaz quvuriga ulandi.
Shahar nomining kelib chiqishi mil.miloddan av.avvalgi 7—6-a.largaasrlarga borib taqaladita'qaladi. "Avesto" kitobida Vurukash (Orol) dengizi boʻyida Urga (Urva) sh.shahri boʻlganligi qayd etilgan. Tabiiy ofatlar (suv toshqini, qurgʻoqchilik) tufayli Urga hoz.hozirgi Koʻhna Urganch hududiga koʻchirilgan. 8-a.gachaasrgacha "Gurganj" nomi bilan yuritilgan. 712 y.da shahar arablar tomonidan bosib olinganidan keyin "Jurjoniya" deb ataldi. 1221 y. moʻgʻullar egallagandan soʻng shahar nomi U.Urganch shaklida yuritila boshladi. 14-a.asr Yevropa manbalarida shahar (Koʻhna Urganch) WrgantUrgant shaklida tilga olinadi.
Mustaqillik yillarida U.daUrganchda qurilish ishlari avj oldi. UUrganchning shimoliy gʻarbiy qismida "Navroʻz", "Taraqqiyot", "Universitet" shaharchalari paydo boʻldi.ning shimUrganch—Xiva oraligʻida 30 km li trolleybus qatnovi (1997) yoʻlga qoʻyildi.
U.daUrganchda paxta tozalash, ekskavator, oʻt oʻrish mashinalari i.ch.zavodi, "Urganchyogʻ" z-dlarizavodlari, pillakashlik, tikuvchilik, poyabzal f-kalarifabrikalari, Uzbekistan—TurkiyaO'zbekistan—Turkiya "Nurtop" qoʻshma korxonasi va b.boshqalar faoliyat koʻrsatdikoʻrsatadi. ▼gʻarbiy qismida "Navroʻz". "Taraqqiyot" "Universitet" shaharchalari paydo boʻldi. Urganch—Xiva oraligʻida 30 km li trolleybus qatnovi (1997) yoʻlga qoʻyildi.
UntUrganchda, Toshkent birinchi tibbiyot intininginstitutining filiali, 36 umumiy taʼlim, 3 musiqa, 2 kasbhunar maktablari, 8 kasbhunar kolleji mavjud. Viloyat musiqali drama va komediya teatri, kartinalar galereyasi, 27 kutubxona, madaniyat va istirohat bogʻi, "Olimpiya" sport majmuasi, stadionlar, sport zallari va maydonchalari, tennis kortlari bor. 21 kasalxona, poliklinika, dorixonalar va b.boshqa tibbiy muassasalar aholiga xizmat koʻrsatadi. 4 sanatoriy, dam olish maskanlari ishlab turibdi. 1992—2003 y.lardayillarda "Buyuk allomalar xiyoboni", " AlXorazmiyAl Xorazmiy", " AlBeruniyAl Beruniy", "Amir Temur", "Mirzo Ulugʻbek", "Abulgʻoziy Bahodirxon", "Ogahiy", "Komiljon Otaniyozov", "Avaz Oʻtar oʻgʻli", "Xumo qushi", "Jaloliddin Manguberdi", "Avesto" yodgorlik majmualari bunyod etildi. ▼▲U.da paxta tozalash, ekskavator, oʻt oʻrish mashinalari i.ch., "Urganchyogʻ" z-dlari, pillakashlik, tikuvchilik, poyabzal f-kalari, Uzbekistan—Turkiya "Nurtop" qoʻshma korxonasi va b. faoliyat koʻrsatdi.
1999 y.dayilda shaharda Jaloliddin ManguberdinintManguberdining 800 yilligi, 2001 y.dayilda "Avesto" kitobi yaratilganligining 2700 y.likyillik yubileylari xalqaro miqyosda nishonlandi. 2003 y.dayilda shaharda tantanali ravishda Xorazmda "Umid nihollari" respublika sport musobaqalarining oʻtkazilishi munosabati bilan bir qancha yirik sport inshootlari bunyod etildi. Qad.Qadimgi Xiva bilan bogʻliq holda turizm rivojlangan. Mahalliy va xorijiy mehmonlar va sayyohlarga "Oʻzbekturizm" kompaniyasining boʻlimi, "Jayhun", "Xorazm Palas", "Avesto" mehmonxonalari xizmat koʻrsatadi. ▼▲Unt, Toshkent birinchi tibbiyot intining filiali, 36 umumiy taʼlim, 3 musiqa, 2 kasbhunar maktablari, 8 kasbhunar kolleji mavjud. Viloyat musiqali drama va komediya teatri, kartinalar galereyasi, 27 kutubxona, madaniyat va istirohat bogʻi, "Olimpiya" sport majmuasi, stadionlar, sport zallari va maydonchalari, tennis kortlari bor. 21 kasalxona, poliklinika, dorixonalar va b. tibbiy muassasalar aholiga xizmat koʻrsatadi. 4 sanatoriy, dam olish maskanlari ishlab turibdi. 1992—2003 y.larda "Buyuk allomalar xiyoboni", "AlXorazmiy", "AlBeruniy", "Amir Temur", "Mirzo Ulugʻbek", "Abulgʻoziy Bahodirxon", "Ogahiy", "Komiljon Otaniyozov", "Avaz Oʻtar oʻgʻli", "Xumo qushi", "Jaloliddin Manguberdi", "Avesto" yodgorlik majmualari bunyod etildi.
Shaharda 27 nomda gaz.gazeta va jurnallar (jumladan, "Xorazm haqiqati", "Urganch oqshomi", "Yoshlar ovozi", "Tujjor" va b.) nashr etiladi. Meʼmoriy yodgorliklardan Doshqinbobo meʼmoriy majmuasi (1827), Salimjonovlar uyi (1902), pochta binosi (1915), Boboxun Salimov uyi (20- a.asr boshi) va b.boshqalar saklangansaqlangan. ▼▲1999 y.da shaharda Jaloliddin Manguberdinint 800 yilligi, 2001 y.da "Avesto" kitobi yaratilganligining 2700 y.lik yubileylari xalqaro miqyosda nishonlandi. 2003 y.da shaharda tantanali ravishda Xorazmda "Umid nihollari" respublika sport musobaqalarining oʻtkazilishi munosabati bilan bir qancha yirik sport inshootlari bunyod etildi. Qad. Xiva bilan bogʻliq holda turizm rivojlangan. Mahalliy va xorijiy mehmonlar va sayyohlarga "Oʻzbekturizm" kompaniyasining boʻlimi, "Jayhun", "Xorazm Palas", "Avesto" mehmonxonalari xizmat koʻrsatadi.
Ad.Adabiyotlar. Abulgʻozi y , Shajarai turk, T., 1991; Nurjanov K., Matnazarova G., Xorazm tarixi, 1—2 j., Urganch, 1995; Mamedov M.A., Muradov R.G., Srednevekovie pismennie istochniki o Drevnem Urgenche, Ashxabad, 2000. ▼▲Shaharda 27 nomda gaz. va jurnallar (jumladan, "Xorazm haqiqati", "Urganch oqshomi", "Yoshlar ovozi", "Tujjor" va b.) nashr etiladi. Meʼmoriy yodgorliklardan Doshqinbobo meʼmoriy majmuasi (1827), Salimjonovlar uyi (1902), pochta binosi (1915), Boboxun Salimov uyi (20-a. boshi) va b. saklangan.
▲Ad..Abulgʻozi y , Shajarai turk, T., 1991; Nurjanov K., Matnazarova G., Xorazm tarixi, 1—2 j., Urganch, 1995; Mamedov M.A., Muradov R.G., Srednevekovie pismennie istochniki o Drevnem Urgenche, Ashxabad, 2000.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
'''Urganch''' shahri bundan 360 yil oldin hozirgi oʻrniga kelib joylashgan. Shahar oldin [[Turkmaniston]] hududida joylashgan boʻlib u qariyb 3000 yillik tarixga ega. [[Xiva]] xoni [[Abulgʻozi Bahodirxon]] 360 yil oldin [[Amudaryo]] oʻzanini [[Kaspiy dengizi]]ga oʻzgartirib shahar aholisi suvsizlikdan qiynalgani uchun Urganchni Amudaryoning o'ng qirg'oqiga ko'chirihga amr etgan.
== JoʻgʻrogiyasiGeografiyasi ==
Shahar [[Toshkent]]dan 1100 km gʻarbda, [[Amudaryo]] sohilidan 12 km gʻarbda ([[Cholish]] pristani), [[Shovot (kanal)|Shovot]] kanalida joylashgan. [[Urganch (aeroport)|«Urganch» aeroporti]], [[Turkmanobod]] — [[Beyneu]] yoʻlidagi temiryoʻl stansiyasi mavjud.
|
