Xiva: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Ximik1991 (munozara | hissa)
k Tasvir qoʻyildi
Olaf Studt (munozara | hissa)
+ 100–200 × [[]]
Qator 58:
 
 
'''Xiva''' — shaharning[[shahar]]ning qadimgi qismidagi juda koʻp arxitektura yodgorliklariga[[yodgorlik]]lariga boy boʻlgan [[Ichan qalʼa|Ichan-Qal’a]] sharqning[[sharq]]ning ekzotik shahar timsolini oʻzida saqlab qolgan afsonaviy shahardir.
 
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Xiva''' — [[Xorazm viloyatidagiviloyati]]dagi [[shahar]]. [[Xiva tumani]] markazi. Oʻzbekistonning[[Oʻzbekiston]]ning shim.gʻarbida, viloyatning [[janub|jan.]]da, Amudaryoning[[Amudaryo]]ning chap sohilida[[sohil]]ida, daryodan[[daryo]]dan 40&nbsp;km jan.
 
da, 91 m balandlikda[[mutlaq balandlik|balandlik]]da joylashgan. Shahar yonidan Polvonyop (qad. Xeykaniq) kanali[[kanal (suv yoʻli)|kanal]]i oʻtgan. Yaqin [[temir yoʻl stansiyasi|t.y. stansiyasi]][[Urganch]] (30&nbsp;km). [[Maydon|Mayd.]] 0,08 ming km². Aholisi[[Aholi]]si 51,2 ming kishi (2004).
 
X. — Oʻzbekistonning qad. shaharlaridan biri. Arxeologik maʼlumotlarga koʻra, shahar [[mil. av. V asr|mil. av. 5-a.]]da barpo etilgan. Uning nomi[[nom]]i shaharning qad. qismida joylashgan Xivaq (Xeyvaq) qudugi bilan bogʻliq. Baʼzi tadqiqotchilar shahar nomini [[xorazmiy tiligatili]]ga yaqin boʻlgan qad. [[osetin tilidagitili]]dagi "Xiauv" — [[qalʼa]] soʻzidan, boshqalari bu atamani [[antik davrdandavr]]dan X. hududidan okib oʻtgan Xeykaniq (hoz. Polvonyop) kanalining oʻzgartirilgan (Xeykaniq—Xeyvaniq—Xeyvaq—Xeva— Xiva) nomidan kelib chiqqan deydilar. Xorazmlik[[Xorazm]]lik tarixchisolnomachi Xudoyberdi Qoʻshmuhammad oʻzining 1831 y.da yozgan "Dili Gʻaroyib" asarida Xorazmning qad. shaharlarini nommanom sanar ekan, "Bu mamlakatning yana bir qalʼasi — Qalʼai Ramldir. Bu qalʼaga Som ibn Nuh asos solgan boʻlib, u hozirgi Xivaq nomi ila mashhurdir" deydi.
 
Xalq rivoyatlarida[[rivoyat]]larida ham shaharning bunyod etilishi [[Nuh]] zamonlariga bo rib taqaladi. Bunda Nuhning oʻgʻli Som boʻlajak shahar yoniga kelib quduq qazdirgan va shu bilan X.ga asos solgan. Haqiqatan ham X.ning Ichan qalʼasida qad. Xeyvaq (Xivak) qudugʻi saqlanib qolgan.
 
X. toʻgʻrisidagi dastlabki ishonchli maʼlumotlar 10-a.dan boshlab arabfors tilidagi tarixiygeografik manbalarda uchraydi.
 
[[Istaxriy]] ([[930]]) X.ni oʻsha davrdagi eng yirik 30 ta shahar roʻyxatiga kiritgan. U. X.ni Hazoraspdan[[Hazorasp]]dan 8 farsax masofada Jurjoniya[[Jurjon]]iya (Gurganj) yoʻlida joylashganligini qayd qiladi. Muqaddasiyning[[Muqaddasiy]]ning maʼlumotlariga koʻra esa X. bilan Hazorasp oʻrtasidagi masofa 8 dovon (10 farsax)dan iborat boʻlgan. X. [[Yoqut Hamaviy|Yoqut Xamaviy]] ([[XIII asr|13-a.]]), [[Nizomiddin Shomiy]] ([[XIV asr|14-a.]]) asarlarida[[asar]]larida ham [[karvon]] yoʻlida joylashgan shahar sifatida eslatib oʻtiladi.
 
[[XVII asr|17-a.]]da yashab oʻtgan Mahmud ibn Valiy bu shahar toʻgʻrisida shunday yozadi: "Xiva keng va bahavo shahar. U shayx [[Najmiddin KubroningKubro]]ning vatanidir[[vatan]]idir". [[Abulgʻoziy BahodirxonningBahodirxon]]ning "[[Shajarayi turk|Shajarai turk]]" va "Shajarai tarokima" asarlaridagi X. xususidagi fikrlari ham ana shu davrga mansub.
 
X. oʻzining tarixiy oʻtmishi, meʼmoriy[[meʼmor]]iy tuzilishi, obidalarining[[obida]]larining yaxlit saqlanganligi jihatidan mazkur qad. shaharlar orasida alohida oʻrin tutadi. Yer kurrasida mashhur boʻlgan [[Afina (shahar)|Afina]], [[Rim]], [[Qohira]] sh.lariga tengdosh boʻlgan bu shaharning Ichan qalʼa qismi (1990) [[Jahon merosi]] roʻyxatiga kiritilgan 100shahar boʻlib, dunyoga [[al-Xorazmiy|alXorazmiy]], Najmiddin Kubro, Shihabuddin Xivaqiy, [[Pahlavon Mahmud]], Muhammad Rahimxon ([[Feruz]]), [[Munis Xorazmiy|Munis]] va [[Ogahiy]] kabi buyuk zotlarni yetkazib bergan azim zamin hisoblanadi.
 
Mil. av. 5-a. oxirigacha X. Xorazm tarkibida [[Axomaniylar davlati]] tasarrufida, soʻngra mustaqil [[Xorazm]] davlati tarkibida boʻlgan. Ilk [[oʻrta asrlardaXasr]]lardaX. orqali Sharqni[[Sharq]]ni [[Gʻarb]] bilan bogʻlovchi [[Buyuk ipak yoʻli]] oʻtgan. [[IV asr|4-a.]] boshlaridan X. — Xorazm bilan birga [[Sosoniylar davlati]] tarkibiga kirgan. Budavrda u qalʼa devori[[devor]]i bilan oʻrab olingan. [[712]] y. X.ni [[arablar]] istilo qilgan. Arab sayyoxdari [[Istaxriy]] va Mukaddasiy qoʻlyozmalarida[[qoʻlyozma]]larida keltirilishicha, X. [[X asr|10-a.]]da [[Xorazm vohasidavohasi]]da eng yirik shaharlardan biri boʻlgan. 1221 y.dan [[moʻgʻullar davlati|moʻgʻullar imperiyasi]], [[1389]] y.dan [[temuriylar davlati]] tarkibida, [[XVI asr|16-a.]] boshlaridan [[1920]] y. 2 fev.gacha [[Xiva xonligi]] poytaxti[[poytaxt]]i boʻlgan. Xonlik [[1873]] y. rus qoʻshinlari[[qoʻshin]]lari tomonidan zabt qilinib, [[Gandimiyon shartnomasitashartnomasi]]ta koʻra, [[Rossiya imperiyasi]] protektoratiga aylantirilgan. 1920—241920—[[1924|24]] y.larda X. [[Xorazm Xalq Sovet Respublikasi]] poytaxti boʻlib turgan.
 
X.ni arxeologik jihatdan oʻrganish qisman [[Tolstov Sergey Pavlovich|S.P.Tolstov]], [[Gʻulomov Yahyo Gʻulomovich|Ya.Gʻ.Gʻulomov]], A.I.Terenojkin va b. tomonidan 20-a. oʻrtalarigacha olib borilgan. 1984—1993 y.larda arxeologik kazishma ishlari rejali[[reja]]li ravishda[[ravish]]da keng miqyosda olib borildi. Qazishmalar [[Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi|Oʻzbekiston FA]] Qoraqalpogʻiston boʻlimi arxeologlari va xorazmlik arxeologlar hamkorligida amalga oshiridsi. Shahar xududida 6 ta stratigrafik qazilma va 7 [[shurf]] belgilandi. X.ning qad. qismi — Ichan qalʼada 1200 m2 boʻlgan maydon qazib oʻrganildi. Arxeologik ashyolarning 7 m gacha chuqurlikdan topilganligi, shaharning paydo boʻlish davri qad. ekanligidan dalolat beradi. Shahar tarixiy taraqqiyotining birinchi davrida Ichan qalʼa oʻrnida odamlar yashay boshlagan. Arxeologik materiallarning shahodaticha, bu davr mil. av. 5-a.
 
ga toʻgʻri keladi. [[Kulolchilik]] charxida[[charx]]ida tayyorlangan [[sopol]] buyumlar majmuasi, shuningdek, [[paxsa]] devor qoldiklari[[qoldiq|qoldik]]lari shu davrga mansubdir. Mil. av. 5-a. oxirida Xorazm Eronning[[Eron]]ning siyosiy tazyiqidan xalos boʻlgach, X.da shahar sistemasining asosiy elementlari shakllana boshladi.
 
[[Mil. av. 4—3IV asr|Mil. av. 4]]—[[mil. av. III asr|3-a.]]larda qalʼa atrofi 2 qavatli qalin devor bilan oʻrab olindi. Devor oldin paxsa, uning ustiga xom [[gʻisht]] terilib, bunyod etilgan. Gʻishtlarning aksariyatiga tamga bosilgan. Devor orasida (ichida) eni 2 m li yoʻlak boʻlgan. Devor boʻylab, har 22– 27 m masofada minoralar[[minora]]lar tiklangan. Devordagi minoralar [[toʻgʻri burchakliburchak]]li boʻlgan. Qalʼa devorining butun tizimi asosiy devordan 4,4—8,5 m masofadagi qoʻshimcha toʻsiq — devor bilan oʻrab chiqilgan.
 
Devor ichi va yoʻlaklardan[[yoʻlak]]lardan topilgan sopol buyumlar mil. av. 4—3-a.larga taallukli. Boʻyin qismi ingichka, nozik kilib ishlangan [[xum]] va xumchalarning sirtiga[[sirt]]iga och pushti rangda gul naqshi solingan. Yana bir nodir topilma — koʻzachaning[[koʻza]]chaning sher kallasi shaklidagi dastasidir. Qad. qalʼa devori va yoʻlaklar X. oʻsha davrda vohada yirik shaharlardan biri sifatida Xeykaniq (Polvonyop) kanali sohillari hamda sohilga yaqin hududlarni nazorat qilib turganligini tasdiqlovchi dalildir.
 
X. dastlab agrarhunarmand[[agrar]][[hunarmand]] shahar sifatida rivojlandi. [[Mil. av. II asr|Mil. av. 2-a.]]da X.ning katta qismi [[qum]] ostida qolgach, aholi shaharni tark etdi. Ichan qalʼa devorlari vayron boʻldi.
 
Mil. boshlarida shaharda hayot yana tiklana boshladi. Qalʼa devorining gʻarbiy qismida ark bunyod etildi. 1—3a.larda ([[Kushonlar]] davri) X. Ichan qalʼa devorlari tashqarisidan qalin gʻishtin devor bilan mustahkamlandi, natijada shahar devori qalinligi 7,5– 9 m ga yetdi.
 
Arxeologik tadqiqotlarning koʻrsatishicha, mil. 4—5-a.larda shaharni yana qum bosgan. 6—8-a.larda X. qayta tiklana boshladi. X. xududida zamindorlarning[[zamindor]]larning dastlabki koʻshklari[[koʻshk]]lari paydo boʻla boshladi. Ichan qalʼada shunday koʻshklardan 2 tasi topilgan.
 
Shahar [[Xorazmshohlar davlati|Xorazmshoxdar]] davri (12—13[[XII asr|12]]—[[XIII asr|13-a.]] boshi) ravnaq topib, hududi kengaydi. 1220—21 y.larda X. [[Chingizxon]] qoʻshinlari[[qoʻshin]]lari tomonidan vayron etildi. Keyinroq qayta tiklana boshladi. [[Hunarmandchilik]] (kulolchilik, [[koshinkorlik]] va b.) rivojlandi.
 
Keyingi davrda ayniqsa, 16—1916—[[XIX asr|19-a.]]
 
larda shahar jadal taraqqiy eta bordi. Quyi Volga, [[Oʻrta Sharq|Oʻrta]] va [[Yaqin Sharq]] shaharlari bilan [[savdo]] aloqalari[[aloqa]]lari oʻrnatildi.
 
X. 16-a.ning 2-yarmidan Xorazmning poytaxtiga aylangach, har tomonlama rivojlandi. Meʼmoriy qiyofasi ham oʻzgara bordi. Shahardan oʻzaro koʻndalang kesishgan 2 ta katta koʻcha va 4 [[darvoza]] ([[Ota darvoza|Otadarvoza]], [[Polvon darvoza|Polvondarvoza]], [[Bogʻcha darvoza|Bogʻchadarvoza]], [[Toshdarvoza]]) orqali [[Dishan qalʼa]] (rabod) ga chiqiladi. Ichan qalʼa devorining [[uzunlik|uz.]] 2200 m, [[balandlik|bal.]] 6– 8 m, tag zaminining qalinligi 5–6 m. Qalʼa toʻgʻri toʻrtburchak shaklida qurilgan boʻlib, uz. 650 m, eni 400 m, jami 26 [[gektar|ga]] maydonga ega.
 
X.ning rabod qismi Dishan qalʼa 1842 y. [[Olloqulixon]] davrida (1825—[[1825]]— [[1842|42]]) baland devor bilan oʻrab olingan. Oʻsha davrda Ichan qalʼada 33 mahalla (machitqavm) va Dishan qalʼada 34 mahalla boʻlgan. Mahallalar[[Mahalla]]lar nomi shu yerda yashayotgan aholining kasbkori (Chitkarlik, Elakchilik, Kulollar, Misgarlik, Gʻassollar) yoki shaxs lavozimi ([[Otamurod matriza qushbegi masjidi|Otamurod qushbegi]], Yoqub mehtar, [[Yusuf yasovulboshi madrasasi|Yusuf yasovulboshi]]) bilan atalgan. Shaharda 109 kattakichik koʻcha, 79 [[masjid]] va 120 [[qorixona]] boʻlgan. X.da 19-a. oʻrtalarida 20 ming kishi yashagan. Shahar, asosan, 19-a.ning 2-yarmidan kengaya bordi.
 
[[File:Costumes of Uzbek men.jpg|thumb|left|200px|Xiva [[oʻzbeklar]]i, 1913-yil.]]
1874 y.da shahar maʼmuriy jihatdan Qumyosqa, Kaptarxona, Oʻr, Koʻhnabozor, [[Kaltaminor]], Amin chorsu, Mevaston, Qoraaʼlam va Yangi qalʼa mavzelariga[[mavze]]lariga boʻlingan. [[Xiva xonligi|X. xonningxon]]ning "mulki xolisasi" hisoblanib shaxsan uning oʻzi tomonidan boshqarilgan. 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida X.da 64 [[Madrasa]], 79 masjid boʻlgan. 1924 y. shaharda olingan [[aholi roʻyxatidaroʻyxatlari|aholi roʻyxati]]da 4029 xonadonda 18145 kishi qayd qilingan.
 
X.ning ilk tarhi [[1740]] y.da chizilgan. Shahar tarhi uzunasiga 1 ming m, eniga 400 m boʻlib, 40 ga maydonni egallagan. Uning butun tevarak atrofi suvli xandaq bilan oʻrab olingan. Shaharga sharq tomondan maxsus koʻprik orqali kirish mumkin boʻlgan. Koʻprik kechalari koʻtarib qoʻyilgan. Koʻprik yonidagi darvozadan boshlangan katta koʻcha toʻppatoʻgʻri [[Ark]] darvozasiga borib taqalgan. Ark shaharning gʻarbiy qismida joylashgan. Shaharning asosiy koʻchasi uni 2 qism ([[shimol|shim.]] va jan.) ga ajratgan. Arkda xon saroyi[[saroy (qasr)|saroy]]i, haramxona[[haram]]xona, aslahaxona boʻlib, ular maxsus qalʼa devori bilan oʻralgan. Lekin, oʻsha davrdagi baʼzi inshootlar chizmaga kirmay qolgan. Shaharning yana bir tarhi Rossiyadan maxfiy topshiriq bilan kelgan topograf G.N.Zelenin tomonidan 1839 y.da chizilgan. Zeleninning maʼlumotlariga koʻra, shaharda oʻsha davrda 17 ta masjid, 22 ta mahalla va 260 savdo rastasi boʻlgan. Shaharning juda aniq va mukammal boʻlgan soʻnggi tarhi [[1873]] y.gi rus istilosidan soʻng rus topograflari tomonidan tuzilgan va oʻsha yiliyoq "1873 yilgi Xiva yurishlari" maqolasiga ilova tarzida bosilgan.
 
Meʼmoriy ansamblining[[ansambl]]ining yaxlitligi jihatidan shahar [[Oʻrta OsiyodaOsiyo]]da yagona hisoblanadi. 1967 y.da Oʻrta Osiyoda ilk bor X.ning Ichan qalʼa ([[shahriston]]) qismi tarixiymeʼmoriy yodgorliklar qoʻriqxonasi deb eʼlon qilindi. X.ning jahon madaniyati taraqqiyotida tutgan oʻrni [[UNESCO|YUNESKO]] Bosh konferensiyasining (1995 y. okt.—noyab.) 28sessiyasida alohida qayd qilindi. Oʻzbekiston Respublikasi [[Vazirlar MahkamasiningMahkamasi]]ning 1996 y. 3 yanv.dagi qarori bilan X.ning 2500 yilligi 1997 y.da jahon miqyosida keng nishonlandi.
 
Shaharda "XivaKarpet" [[qoʻshma korxonasikorxona]]si, sopol buyumlar, [[paxta tozalash sanoati|paxta tozalash]], [[gʻisht]] zavodlari[[zavod]]lari, [[tikuvchilik sanoati|tikuvchilik]], "Xiva gidami" [[aksiyadorlik jamiyati]] va b. [[gilam]] toʻqish korxonalari, [[non]] kti, [[dehqon bozori]], madaniy, savdo va [[maishiy xizmat]] koʻrsatish shoxobchalari faoliyat koʻrsatadi. [[Urganch universitetiningdavlat universiteti|Urganch universiteti]]ning agromenejment fti[[fakultet|ft]]i, Oʻzbekiston FAning [[Xorazm Maʼmun Akademiyasi|Xorazm Maʼmun akademiyasi]] boʻlimi, Qoraqum i.t. stansiyasi, ped., tibbiyot, turizm [[kasb-hunar kolleji|kasb-hunar kollejlari]], kasbhunar litseyi[[litsey]]i, [[gimnaziya]], 15 [[umumiy taʼlim]] maktabi[[maktab]]i, [[mehribonlik uyi]], 2 [[maxsus internat maktablar|maxsus internat]], viloyat [[qoʻgʻirchoq teatri]], [[sanʼat]] maktabi, 2 [[kutubxona]] va uning tarmoqdari, madaniyat va istirohat bogʻi[[bogʻ]]i mavjud. AlXorazmiy, Feruz yodgorliklari, birinchi oʻzbek kinooperatori[[kinooperator]]i [[Xudoybergan Devonov]] muzeyi, markaziy stadion, sport majmuasi, tennis korti, [[sport zali|sport zallari]] va b. [[sport inshootlari]] bor.
 
Tuman markaziy kasalxonasi[[kasalxona]]si, [[poliklinika]], [[tugʻruqxona]], bolalar[[bola]]lar kasalxonasi, [[tish]] davolash markazi, markaziy [[dorixona]], xususiy dorixonalar va b. [[tibbiyot|tibbiy]] muassasalar mavjud.
 
Tarixiy-meʼmoriy obidalardan[[obida]]lardan [[Said Aloviddin Maqbarasi|Sayd Aloviddin maqbarasi]], [[Pahlavon Mahmud majmuasi|Pahlavon Maxmud majmuasi]], [[Juma masjid (Xiva)|Juma masjid]], [[Koʻhna Ark]], Oqshayx bobo koʻshki, [[Toshhovli]], [[Nurullaboy saroyi]], [[Muhammad Aminxon madrasasi]], [[Muhammad Rahimxon madrasasi]], [[Islomxoʻja madrasasi va minorasi]], [[Olloqulixon madrasasi]], [[Qutlugʻmurod inoq madrasasi]], [[Olloqulixon karvonsaroyi va timi]], [[Anushaxon hammomi|Anushaxon xammomi]], [[Oq masjid (meʼmoriy yodgorlik)|Oq masjid]], [[Polvon darvoza]], [[Ota darvoza]], [[Bogʻcha darvoza]], [[Toshdarvoza|Tosh darvoza]], Hazorasp darvoza, Kush darvoza va b. saqlanib qolgan.
 
Shaharda "Xiva—Sharq gavhari" jurnali (2001 y.dan), "Xiva tongi" tuman gaz. nashr etiladi. Shahar jahon turizmi markazlaridan birga aylangan. X.ga har yili 200 mingdan ziyod sayyoh, shu jumladan, 7 mingga yaqin xorijlik sayyoh va mehmonlar tashrif buyuradi. Shaharda "Oʻzbekturizm" milliy kompaniyasiga qarashli va bir necha xususiy mehmonxonalar[[mehmonxona]]lar ishlab turibdi.
 
X.dan Urganch sh.ga [[trolleybus]] katnovi yoʻlga qoʻyilgan (1997). X.—Toshkent—[[Toshkent]], X.—Buxoro—[[Buxoro]], X.—Navoiy—Samarkand—Toshkent—[[Navoiy]]—[[Samarkand]]—Toshkent yoʻnalishida, shuningdek, Urganch, [[Qoʻshkoʻpir]], [[Yangiariq]], [[Bogʻot]], [[Hazorasp]] va viloyatdagi boshqa shahar va yirik aholi punktlariga avtobuslar va marshrutli taksilar qatnaydi.
 
== Adabiyot ==