Jez davri: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq
Olaf Studt (munozara | hissa)
+ 137 × [[]]; +Turkum:Arxeologiya
Qator 1:
'''Jez davri''' (mil. av. 2— 1-ming yillik) — [[ibtidoiy jamiyat|ibtidoiy]] [[jamoa]] davrida jezdan[[jez]]dan [[mehnat qurollari]] ishlangan tarixiy bosqich. Ibtidoiy odamlar[[odam]]lar bir necha yuz va ming yillar davomida mehnat qurollarini faqat toshdan yasab keldilar. Mil. av. 4-ming yillikning boshlariga kelib, ayrim joylarda (Oʻzbekiston yerlarida mil. av. 3-ming yillik oxiri — 2-ming yillikda) turli [[zeb-ziynat bezaklarinibuyumlari|zeb-ziynat]] [[bezak]]larini, baʼzi mehnat qurollarini misdan[[mis]]dan yasay boshlaydilar. Bu davrda misdan yasalgan mehnat qurollari moʻrt va yumshoq boʻlganligidan mustahkamroq qotishma olish uchun izlanish davom etgan va maʼlum davrdan soʻng qalayni misga qorishtirib jez (bronza) kashf etildi. Natijada mehnat qurollarining turi koʻpaydi, jezdan keskirroq tigʻli qurol-yarogʻlar, roʻzgʻor va kosmetika buyumlari, maʼbudalar, naqshdor muhrlar yasala boshladi. [[Ovchilik xoʻjaligi|Ovchilik]] va terimchilik ijtimoiy va iqtisodiy hayotda oʻzining dastlabki ahamiyatini yoʻqotdi. [[Ot (hayvon)|Ot]], [[eshak]], [[tuya]] va hoʻkizdan[[hoʻkiz]]dan transport vositasi sifatida foydalanildi. Hayvonlarga[[Hayvonlar]]ga [[qoʻshilish|qoʻshiladigan]] aravalar[[arava]]lar vujudga keldi.
 
Bu davrda xoʻjalikning[[xoʻjalik]]ning , asosan, [[yaylov]] [[chorvachilik|chorvachiligi]] va dehqonchilikka[[dehqonchilik]]ka asoslangan i. ch. shakli qaror topdi. [[Amudaryo]] va Zarafshonning[[Zarafshon (daryo)|Zarafshon]]ning quyi qismi, [[Fargʻona vodiysiningvodiysi]]ning shim.-sharqiy qismi va [[janub|jan.]] [[Surxondaryo (daryo)|Surxon]] vohasi[[voha]]si tabiiy geografik jihatdan qad. dehqonchilikning kelib chiqishi va rivojlanishi uchun qulay boʻlgan. Atrofdagi choʻl va dashtlarda, asosan, chorvador qabilalar yashagan. Bu davrda Oʻzbekiston jan. va Afgʻoniston shim.da rivojlangan [[Baqtriya]] (Amudaryo boʻyi) [[dehqonchilik madaniyati]] vujudga keldi. Oʻzbekistonda uchta asosiy dehqonchilik vohasi — [[Sherobod]], [[Shoʻrchi]] va [[Bandixon (qishloq)|Bandixon]] shakllangan. Bu joylarda qad. ilk shahar madaniyati shakllana boshlagan. J. d.ga mansub [[Sopollitepa]], Mirshodi, Moʻlali, [[Jarqoʻton]] kabi urugʻ jamoasining turar joylari — [[qishloq]] qoʻrgʻonlari[[qoʻrgʻon]]lari, ilk shaharlari[[shahar]]lari va qabrlar[[qabr]]lar topilgan. Ularning baʼzilari qalʼali, mustaxkamlangan va ayrimlari mustahkamlanmagan. Dehqonlar vohalarda [[bugʻdoy]], [[arpa]], [[suli]], [[paxta]] yetishtirganlar. Uylardan [[don]] omborxonalari[[ombor]]<nowiki />xonalari, yorgʻuchoqlar[[yorgʻuchoq]]lar, ketmoncha[[ketmon]]cha, [[hovoncha]] dastalari[[dasta]]lari topilgan. Kulolchilikda[[Kulolchilik]]da charxdan[[charx]]dan foydalanganlar. Sopollitepadan topilgan ashyolar aholining oʻsha davrdagi hunarmandchiligi, turmushi, sanʼati[[sanʼat]]i haqida boy material berdi. Bu yerda murakkab va oʻziga xos 3 qatorli [[mudofaa devorlari|mudofaa devori]] boʻlgan, maydoni qariyb 1 [[gektar|ga]] kvadrat shakldagi qoʻrgʻon qazib ochildi. Qoʻrgʻondagi mahallalar[[mahalla]]lar koʻchalar bilan boʻlingan. Uylarda moʻrili oʻchoq, ayrim xonalarda [[sandal]] oʻrni, [[ganch]] suvoq qoldiqlari topildi. Topilmalar [[hunarmandchilik]], xususan, [[metallurgiya]] (mehnat va mudofaa qurollari, idishlar, bezak, [[koʻzgu]]), kulolchilik, [[toʻqimachilik sanoati|toʻqimachilik]] ([[ip]] va ipakdan[[ipak]]dan toʻqilgan [[mato]] qoldiqlari), [[yogʻochsozlik]] ([[qurilish]] konstruksiyalari, uy jihozlari[[jihoz]]lari) va b. yuksak rivojlanganligini[[rivojlanish|rivojlanganligi]]ni koʻrsatdi. Qalʼada[[Qalʼa]]da 20 dan ziyod kulolchilik xumdoni ochib oʻrganildi. Kulolchilikda yuqori sifatli nafis idishlar (qadah, [[koʻza]], [[xum]], [[choynak]], [[piyola]], [[kosa]], [[lagan]] va h.k.) tayyorlangan.
 
Xorazmda[[Xorazm]]da mil. av. 2-ming yillikning 2-yarmida J. d.ning [[Tozabogʻyop madaniyati]] mavjud boʻlgan. Bu [[arxeologik madaniyat|madaniyat]] [[Burgut qalʼa|Burgut shalʼa]] vohasidagi Tozabogʻyop kanali yaqinidan topilgan. Dehqonchilik va [[irrigatsiya]] tarmoqlari ancha rivojlanganligi bilan farq qiladi (Ongqa-2, Qavat-3 makonlari[[makon (arxeologiya)|makon]]lari, [[Koʻkcha-3 qabristoni|Koʻkcha-3]] va b. mozorqoʻrgʻonlar[[mozorqoʻrgʻon]]lar). Aholi, asosan, [[choʻl zonalari|choʻl, zonalaridazonalari]]da tomi [[qamish]] bilan yopilgan kulba va yarim yertoʻlali[[yertoʻla]]li chaylalarda yashagan, xonaki chorvachilik, zaxkash va nam yerlarda [[obikor deqqonchilik|obikor dehqonchilik]] bilan shugʻullangan. Bu davrda metall quyish texnikasi yuksak boʻlgan. Yassi tubli [[chizma]] boshoqsimon naqshlangan idishlar topilgan. Jez metallurgiyasi keng rivojlangan. Xorazmda soʻnggi jez — [[ilk temir davrigadavri]]ga [[Suvyorgan madaniyati|Suvyorgan]] (mil. av. 2-ming yillik) va [[Amirobod madaniyati|Amirobod]] (mil. av. 1-ming yillik boshi) madaniyatlari mansub. Suvyorgan madaniyati qabilalari yogʻoch ustunli [[toʻgʻri burchakliburchak]]li chaylalarda[[chayla]]larda yashagan. [[Oʻchoq]] atrofidan sirti[[sirt]]i qizilga boʻyalgan sopol idishlar topilgan. Topilmalar ichida [[mikrolitlar]] koʻp uchraydi. Bu madaniyat 3 bosqichni ([[Qamishli madaniyati|Qamishli]], [[Bozorqalʼa|Bozor, qalʼa]], [[Qovunchi madaniyati|Qovunchi]]) oʻtgan. [[Urugʻ]] jamoalari[[jamoa]]lari ovchilik, podachilik va dehqonchilik bilan shugʻullangan. Ijtimoiy hayotda dastlab ona urugʻi anʼanalari[[anʼana]]lari kuchli boʻlgan, lekin keyingi ikki bosqichda erkaklarning[[erkak]]larning jamoadagi mavqei ortgan. Ayollar[[Ayol]]lar erlarga iqtisodiy jihatdan karam boʻla bordi. [[Katta oila]] jamoalarida [[ota]] huquqi[[huquq]]i qaror topib mustahkamlandi. Endi [[qarindoshlik]] otaga qarab belgilandi, urugʻlar ichidagi munosabatlar otaning iqtisodiy va ququqiy hukmronligi asosida qurilib, bolalar ota mulkiga[[mulk]]iga [[merosxoʻrlik|merosxoʻr]] boʻla boshladi. Amirobod madaniyati odamlari yarim yertoʻla uylarda yashagan, uylarning markazida katta [[oʻchoq]] boʻlgan. Sopol idishlari tagi yassi, dagʻal ishlanib, boshoqsimon [[naqsh]] berilgan. Aholi urugʻ jamoalariga birlashib dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullangan. Sugʻorish tarmoqlari yaxshi rivojlangan. Yakkaporson-2 dan jez [[igna]], [[oʻroq]], [[suyak]] dastali[[dasta]]li [[bigiz]], [[oʻq-yoy]] paykonlari[[paykon]]lari topilgan.
 
Fargʻona vodiysida soʻnggi J.d.ga mansub [[Chust madaniyati|Chuyet madaniyati]] aholisining asosiy mashgʻuloti dehqonchilik, chorvachilikdan iborat boʻlgan. Xom gʻishtdan[[gʻisht]]dan uylar yasalgan, [[mudofaa inshootlari]] qad koʻtargan. (q. [[Dalvarzintepa]]).
 
Quyi Zarafshonning [[Zamonbobo madaniyati]] soʻnggi J. d.ning Andropove madaniyatita juda yaqindir. [[Andronovo madaniyatiningmadaniyati]]ning yuqori bosqichiga mansub yodgorliklar[[yodgorlik]]lar Xorazmda, Toshkentdagi [[Koʻkcha-3 mozoridaqabristoni|Koʻkcha mozori]]da, [[Buxoro viloyati]] [[Qorakoʻl tumanidatumani]]da, [[Urgut tumaniningtumani]]ning [[Moʻminobod (mozor qoʻrgʻoni)|Moʻminobod]] qishlogʻida, [[Chirchiq (daryo)|Chirchiq]] daryosi boʻyida — [[Achchiqkoʻl]] va [[Sergeli]] tepalarida[[tepa]]larida topilgan. [[Toshkent vohasidavohasi]]da soʻnggi jez — ilk temir davri [[Burganli madaniyatidamadaniyati]]da aksini topgan. Bu vaqtda ibtidoiy jamoa davri shiddat bilan yemirilib, qabilalar oʻrtasida dastlabki sinfiy munosabatlar vujudga keldi.
 
Juda keng tadqiqotlar[[ilmiy tadqiqot|tadqiqot]]lar natijasida shu [[narsa]] aniqlandiki, mil. av. 2-ming yillikning oxiri va 1-ming yillikning birinchi choragida [[Oʻrta Osiyo]] hududida dastlabki qad. [[davlat tuzilmalariningtuzilishi|davlat tuzilma]]larining paydo boʻlishi kuzatiladi. [[Qarnob choʻli|Qarnab choʻldanchoʻl]]dan shu madaniyatga oid qad. maʼdan konini topilishi (1999) qad. Xorazmdagi davlatchilikning iqtisodiy negizlari[[negiz]]lari kuchli boʻlganidan dalolat beradi.
 
Ahmadali Asqarov, Abdulahad Muhammadjonov.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
Qator 18:
{{stub}}
{{OʻzME}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
 
[[Turkum:Arxeologiya]]