Daniya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq
CoderSIBot (munozara | hissa)
Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi
Qator 7:
 
== Tabiati ==
D. hududi keng bargli urmonlar zonasida joylashgan, yer yuzasi tekislik. Eng baland joyi Yutlandiya ya. o.dagi Ayer-Bavnexoy tepaligi (172 m). Toʻrtlamchi davrda yer ustini qoplagan muzlikning izlari saqlanib qolgan. Yutlandiya ya. o. va b. orollarning sohillarida qoʻltiqlar va boʻgʻozlar koʻp. D.da qazilma boyliklar oz. Kaolin, boʻr, neft, torf, qoʻngʻir kumir, gaz va tuz konlari bor. Iqlimi moʻʼtadil dengiz iqlimi, yozi salqin, bahor va kuz fasllari uzok, davom etadi. Kishi yumshoq. Fev.da oʻrtacha t-ra 0°, iyulda 15—16°. Yillik yogin 600—900 mm. Yogʻinning koʻp qismi kuzda yogʻadi, bahorda va yozda yogʻin kam boʻladi. Tez-tez tuman tushadi. Daryolari juda qisqa (eng kattasi Gudeno, 158 km). Kichik oqar koʻl koʻp. Mamlakat gʻarbining tuprogʻi podzol, sharqiniki qoʻngʻir oʻrmon tuproqlardir. Bu yerlarda dehqonchilik qilinadi. Dengiz sohillarida oʻtloqi allyuvial tuproq, karbonat jinslarda esa karbonatli qoʻngʻir tuproqlar paydo boʻlgan. Hududining 10 % ga yaqini oʻrmon b-n band. Qaragʻay, qoraqaragʻay, qoraqayin va dub oʻrmonlari bor. Bu oʻrmonlarda yovvoyi xayvonlardan ohu, asil va chipor bugʻu, elik, tiyin, tustovuq uchraydi. Sohillarda parranda koʻp. Yirik qoʻriqxonalari: Xesselyo, Vorse.
 
da oʻrtacha t-ra 0°, iyulda 15—16°. Yillik yogin 600—900 mm. Yogʻinning koʻp qismi kuzda yogʻadi, bahorda va yozda yogʻin kam boʻladi. Tez-tez tuman tushadi. Daryolari juda qisqa (eng kattasi Gudeno, 158 km). Kichik oqar koʻl koʻp. Mamlakat gʻarbining tuprogʻi podzol, sharqiniki qoʻngʻir oʻrmon tuproqlardir. Bu yerlarda dehqonchilik qilinadi. Dengiz sohillarida oʻtloqi allyuvial tuproq, karbonat jinslarda esa karbonatli qoʻngʻir tuproqlar paydo boʻlgan. Hududining 10 % ga yaqini oʻrmon b-n band. Qaragʻay, qoraqaragʻay, qoraqayin va dub oʻrmonlari bor. Bu oʻrmonlarda yovvoyi xayvonlardan ohu, asil va chipor bugʻu, elik, tiyin, tustovuq uchraydi. Sohillarda parranda koʻp. Yirik qoʻriqxonalari: Xesselyo, Vorse.
 
Aholisining 98 % danlar; olmonlar va frizlar ham bor. Aholining oʻrtacha zichligi bir km2 ga 114 kishi. Aholining 84,9 % shaharlarda yashaydi. Rasmiy tili — dan tili. Dindorlarning 91 % — lyuteranlar. Yirik shaharlari: Kopengagen, Orxus, Odense, Olborg .
Qator 15 ⟶ 13:
 
== Tarixi ==
D. hududida odam qadim zamonlardan beri yashab kelgan. 5—6-a.larda bu yerga danlar qabilasi kelib joylashgan va 8-a.da ular D.dagi asosiy qabilaga aylangan. Mamlakat nomi shu qabila nomidan kelib chiqqan. D. davlati 9—10-a.larda shakllangan. 11-a. boshlarida Buyuk Knud 1 hukmronligi davrida Angliya va Norvegiya D.ga qisqa vaqt qaram boʻlib turdi. Valdemar I (115782), Knud VI (1182-1202) va Valdemar II (1202—41) qirollik qilgan davrlarda D. davlati birmuncha mustahkamlangan. Skandinaviya davlatlari orasida D. iqtisodiy taraqqiy etgan va siyosiy jihatdan kuchli boʻlgan. 1380 y. D.Norvegiya uniyasi (ittifoqi) tuzilgan. 1397 y. (Margarita davrida) barcha Skandinaviya davlatlari Kalmar uniyasiga muvofiq D. qirolligiga qoʻshildi.
D. hududida odam qadim zamonlardan beri yashab kelgan. 5—6-a.
 
larda bu yerga danlar qabilasi kelib joylashgan va 8-a.da ular D.dagi asosiy qabilaga aylangan. Mamlakat nomi shu qabila nomidan kelib chiqqan. D. davlati 9—10-a.larda shakllangan. 11-a. boshlarida Buyuk Knud 1 hukmronligi davrida Angliya va Norvegiya D.ga qisqa vaqt qaram boʻlib turdi. Valdemar I (115782), Knud VI (1182-1202) va Valdemar II (1202—41) qirollik qilgan davrlarda D. davlati birmuncha mustahkamlangan. Skandinaviya davlatlari orasida D. iqtisodiy taraqqiy etgan va siyosiy jihatdan kuchli boʻlgan. 1380 y. D.Norvegiya uniyasi (ittifoqi) tuzilgan. 1397 y. (Margarita davrida) barcha Skandinaviya davlatlari Kalmar uniyasiga muvofiq D. qirolligiga qoʻshildi.
 
16-a.ning 2-yarmidan yirik xususiy yer egaligi rivojlana boshladi. D. Boltiq va Shim. dengiz savdo yoʻlida muhim geografik oʻrin egallagani tufayli moddiy jihatdan birmuncha fonda koʻrar edi. Boltiq dengizida oʻz hukmronligini mustahkamlash va Shvetsiyani uning tarkibida ushlab turish maqsadida D. b-n Shvetsiya oʻrtasida koʻp marta boʻlib oʻtgan urushlar D.ning magʻlubiyati b-n tugab, Boltik, dengizida Shvetsiya hukmron boʻlib oldi. 17-a.ga kelib D.da dastlabki ixtisoslashgan qirol manufakturalari paydo boʻlib, ular davlatning oʻq-dori, qurol-aslaha va harbiy anjomga boʻlgan ehtiyojini qondirib turdi.
Qator 54 ⟶ 50:
 
== Adabiyoti ==
Qadim zamonlardan D.da boy ogʻzaki xalq ijodiyoti paydo boʻlgan. Dastlabki yozma yodgorliklar 12-a.da lotin tilida yaratilgan. Sakson Grammatikning „Danlarning ishlari“ tarixiy asari (12—13-a.lar) maʼlum. 13— 14-a.larda dan tilida yaratilgan asarlar, chet tillardan qilingan tarjimalar tobora koʻzga tashlana boshladi. K. Pedersen (1480—1554) ning xalqchil ijodi, „Bibliya“ni tarjima qilishidan adabiy tilining rivojiga asos soldi. 18-a. adabiyotida maʼrifatparvarlik gʻoyalari keng targʻib qilindi. L. Xolber oʻtkir hajviyalari b-n shuhrat qozondi. 19-a. boshlarida A. Elenshleger, N. F. Grundtvig , S. S. Bliker, K. Vinter kabi romantiklar dehqonlar turmushi va tabiat goʻzalliklarini tasvirladilar. 19-a.ning 30-y.lari adabiyotiga realizm unsurlari kirib keldi. Bir yoki ikki pardali (kichik) komediya janri rivojlandi, psixologik tahlil chuqurlashdi. Bu davrda Xans Andersen ertaklari shuhrat qozondi.
 
larda dan tilida yaratilgan asarlar, chet tillardan qilingan tarjimalar tobora koʻzga tashlana boshladi. K. Pedersen (1480—1554) ning xalqchil ijodi, „Bibliya“ni tarjima qilishidan adabiy tilining rivojiga asos soldi. 18-a. adabiyotida maʼrifatparvarlik gʻoyalari keng targʻib qilindi. L. Xolber oʻtkir hajviyalari b-n shuhrat qozondi. 19-a. boshlarida A. Elenshleger, N. F. Grundtvig , S. S. Bliker, K. Vinter kabi romantiklar dehqonlar turmushi va tabiat goʻzalliklarini tasvirladilar. 19-a.
 
ning 30-y.lari adabiyotiga realizm unsurlari kirib keldi. Bir yoki ikki pardali (kichik) komediya janri rivojlandi, psixologik tahlil chuqurlashdi. Bu davrda Xans Andersen ertaklari shuhrat qozondi.
 
40-y.larda ijtimoiy ziddiyatlarning chuqurlashuvi siyosiy lirika va satiraning rivojiga taʼsir etdi. 70-y. lar adabiyotida realizm chuqurlashdi. Mashhur realist yozuvchi Ye. P. Yakobsen „Nils Lyune“ romanida kiborlarning fojiali taqdirini psixologik asosladi. X. Draxman, K. Gyellerup, E. Brandes kabi realist adib va shoirlar yirik asarlar yaratdilar. l-jahon urushi davri (1914—18) adabiyotida „noumid avlod“ kayfiyatlari paydo boʻldi. 20-a.ning 20 — 30-n.larida realistik proza yuksaldi. X. R. Kirk, E. Kristensen, K. Bekker, X. Xerdal, M. Klitgor, X. Pontoppidan, Y. Yensen romanlarida mehnatkashlar hayoti haqqoniy aks etdi, 30-y.larda, keyinroq Qarshilik koʻrsatish harakati davrida (1940-45) M. Andersen-Nekse, X. Sherfig , X. R. Kirk, Martin Nilsen kabi yozuvchilar ijodi fashizmga qarshi ruh kasb etdi, ular qamoq va konslagerlarda ham kurashni davom ettirdilar. Urushdan keyingi yillarda X. Vulf, T. Ditlevsen, X. L. Yepsen realistik asarlar yozishdi, 60—80-y. larda adabiyotga kirib kelgan yozuvchilar yangi shakllar izlashdi, voqelikni falsafiy idrok etishga intilishdi.
Qator 74 ⟶ 66:
Yevropada eng qad.lardan. D. hududida mil. av. 4-a.ga oid puflama musiqa cholgʻusi topilgan. 12-a.gacha milliy musiqa ijodi janrlari qahramonlik eposi, marosim qoʻshiqlari, raqs kuylari b-n cheklangan. 12-a.dan professional diniy musiqa, 15-a.dan dunyoviy musiqa namunalari, 17-a.dan musiqashunoslik asarlari paydo boʻldi. 18-a. oxiridan D. musiqasi oʻziga xos milliy xususiyatga ega boʻlgan. F. Kunsenning dastlabki milliy operasi „Xolger Danske“, I. Shulsning milliy harakterdagi zingshpillari fransuz hajviy opera unsurlarini oʻziga singdirdi. Milliy simfonizm bunyodkori N. Gade hamda zamonaviy kompo-zitorlik maktabi asoschisi K. Nilsen nomlari Yevropa musiqa madaniyati tarixi sahifalaridan munosib oʻrin olgan. 20-a. 1 -yarmida musiqa markazlari — D. konsert jamiyati, D. musiqachilari uyushmasi, kompozitorlari uyushmasi, Filarmoniya jamiyati, D. radiosining xor va orkestri tashkil etildi. D.da 5 konservatoriya, 10 simfonik orkestr, Musiqa tarixi muzeyi (1898 y.dan), „Daniya musiqa nashriyoti“ (1871) bor. Yirik musiqa markazlari — Kopengagen, Odense.
== Teatri ==
Qad. Skandinaviya koʻshiqchilari — skaldlar ijodida teatr sanʼati uchqunlari boʻlgan. Oʻrta asrlarda D.da misteriya, masharabozlik, ibodat marosimlari, odob ruhidagi ibratomuz tomoshalar ommalashdi, maktab oʻquvchilari turli spektakllar qoʻya boshladi. Professional teatr esa, 18-a.ning 20-y.larida vujudga keldi. 1722 y. Kopengagenda „Danlar sahnasi“ nomli birinchi milliy teatr tuzildi. 1770 y.dan bu teatr „Daniya qirolining teatri“ deb yuritila boshladi. Teatr sahnasidan L. Xolberg komediyalari, Y. Evaldning dramalari, jahon klassikasi pyesalari keng oʻrin oldi. Y. L. Xeyberg , N. P. Nilsen, Y. K. Ryuge, A. Nilsen, I. L. Fister kabilar 19-a. yetakchi aktyorlaridir. 20-a. boshida naturalistik va dekadentlik pyesalari koʻp qoʻyilishi D. teatrini tanazzulga olib keldi. Lekin 20-y.larning oxiridan „Ishchilar teatri“, „Ijtimoiy teatr“, „Betti Nansen teatri“da klassik va chet el ilgʻor mualliflari pyesalarining qoʻyilishi b-n D. teatri yangi bosqichga koʻtarila boshladi. 2-jahon urushidan soʻng qarshilik koʻrsatish harakati qahramonlarining jasoratini aks ettiruvchi va dolzarb masalalarga bagʻishlangan asarlar sahnalashtirildi. Opera va balet rivojlana boshladi. Aktyorlar Kopengagen davlat drama maktabida tayyorlanadi.
 
ning 20-y.larida vujudga keldi. 1722 y. Kopengagenda „Danlar sahnasi“ nomli birinchi milliy teatr tuzildi. 1770 y.dan bu teatr „Daniya qirolining teatri“ deb yuritila boshladi. Teatr sahnasidan L. Xolberg komediyalari, Y. Evaldning dramalari, jahon klassikasi pyesalari keng oʻrin oldi. Y. L. Xeyberg , N. P. Nilsen, Y. K. Ryuge, A. Nilsen, I. L. Fister kabilar 19-a. yetakchi aktyorlaridir. 20-a. boshida naturalistik va dekadentlik pyesalari koʻp qoʻyilishi D. teatrini tanazzulga olib keldi. Lekin 20-y.larning oxiridan „Ishchilar teatri“, „Ijtimoiy teatr“, „Betti Nansen teatri“da klassik va chet el ilgʻor mualliflari pyesalarining qoʻyilishi b-n D. teatri yangi bosqichga koʻtarila boshladi. 2-jahon urushidan soʻng qarshilik koʻrsatish harakati qahramonlarining jasoratini aks ettiruvchi va dolzarb masalalarga bagʻishlangan asarlar sahnalashtirildi. Opera va balet rivojlana boshladi. Aktyorlar Kopengagen davlat drama maktabida tayyorlanadi.
 
 
== Kinosi ==
Milliy kinofilmlar 1897 y.dan ishlab chiqarila boshlandi, bir necha hujjatli lentalar suratga olindi. 1910-y.larda D. kinematografiyasi dunyoga taniddi. 1903 y.da „Katl“ badiiy filmi (rej. L. Elfelt) yaratildi, 1906 y.da Kopengagenda „Nordisk“ kinostudiyam tashkil etildi. „Arslon ovi“ (1907, rej. va aktyor V. Larsen) dastlabki xalqaro muvaffaqiyat keltirdi. „Ajal raqsi“, „Vilgelm Tell“, „Hamlet“ kabi mashhur asarlar sahnalashtirildi, komediya va melodramalar suratga olindi. 1-jahon urushidan keyin kinofilmlar i.ch. kamaydi, asosan sayoz, siyqa musiqali kinokomediyalar yaratildi. 2-jahon urush yillarida oilaviy muammolar va tarixiy vokealarni tasvirlovchi filmlar ekranlashtirildi. „Kalamushlar b-n jang“, „Bugʻdoy xavf ostida“ nomli hujjatli lentalarda kurashga chorlovchi pinhona gʻoyalar aks ettirildi. Urushdan keyin ilgʻor kinorej.lar D. qarshilik koʻrsatish harakatiga, bolalar tarbiyasiga, ijtimoiy illatlarni hajv qilishga asosiy eʼtibor berdilar. X. Karlsen, P. Kyerulf-Shmidt, E. Balliga, L. va S. Gryonlyukk, N. va K. Rifbyerg kabi rej.lar yaratgan filmlarda chuqur dramatik konflikt va ijtimoiy muammolar ham aks etdi. D.da hujjatli va qisqa metrajli filmlar ayniqsa shuhrat qozondi. 60—90-y.larda koʻngil ochar hajviy filmlar koʻproq yaratildi. Kopengagenda kinomuzey, kinomaktab bor. Yiliga 25 toʻla metrajli, 50 qisqa metrajli film ishlab chiqariladi.
 
lar D. qarshilik koʻrsatish harakatiga, bolalar tarbiyasiga, ijtimoiy illatlarni hajv qilishga asosiy eʼtibor berdilar. X. Karlsen, P. Kyerulf-Shmidt, E. Balliga, L. va S. Gryonlyukk, N. va K. Rifbyerg kabi rej.lar yaratgan filmlarda chuqur dramatik konflikt va ijtimoiy muammolar ham aks etdi. D.da hujjatli va qisqa metrajli filmlar ayniqsa shuhrat qozondi. 60—90-y.larda koʻngil ochar hajviy filmlar koʻproq yaratildi. Kopengagenda kinomuzey, kinomaktab bor. Yiliga 25 toʻla metrajli, 50 qisqa metrajli film ishlab chiqariladi.
 
Oʻzbekiston — D. munosabatlari. Ikki mamlakat oʻrtasida „Investitsiyalarni oʻzaro qimoyalash va ragʻbatlantirish toʻgʻrisida“gi va OʻzR b-n Yevropa Ittifoqi oʻrtasida „Sheriklik va hamkorlik toʻgʻrisida“gi bitim asosida oʻzaro savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish yoʻlga qoʻyildi. 2000 y.da ikki mamlakat oʻrtasidagi tovar aylanmasi 7,8 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Oʻzbekistan D.dan yogʻoch buyumlar, doridarmon, qand-shakar, qandolat mahsulotlari, kakao, spirtli va spirtsiz ichimliklar, gʻalla va yorma, mexanik asbob-uskuna, kimyoviy mahsulotlar, poyabzal, oʻyinchoklar sotib oladi. Buning evaziga Oʻzbekistan sayyohlik va yuk tashish sohasida xizmat koʻrsatadi. Oʻzbekiston D.ga qayta ishlangan sabzavot va mevalar, oziq-ovqat mahsulotlari, hoʻl meva va yongʻoq yuboradi, turli xizmatlar koʻrsatadi. OʻzR hududida D. sarmoyadorlari ishtirokidagi 6 korxona, shu jumladan D. sarmoyasi 100 % boʻlgan 2 korxona ishlab turibdi. Oʻzbekistonda D.ning „Novo Nordisk“ va „York refrijereyshn“ kompaniyalarining vakolatxonalari ochilgan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>