Dogʻiston: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi |
|||
Qator 107:
Aholisi. Respublikada avar, rus, dargʻin, qoʻmiq, lazgin, lak, ozarbayjon, tabasaran, tat, chechen, noʻgʻay va b.lar yashaydi. Shahar aholisi — 44%. Muhim shaharlari: Maxachqala, Darband, Xasavyurt.
Tarixi. D. hududida odam paleolit davridan boshlab yashab keladi. Mil. av. 1-ming yillikning oxirlarida D. aholisi Ozarbayjon hududida vujudga kelgan yirik davlat — Kavkaz Albaniyasi fuqaroligiga oʻtgan. Mil. 3-a.da jan. D.ni sosoniylar bosib olgan. 4-a.ga kelib Kaspiy sohillarini gunnlar egallagan. 664 y. D.ni arablar egallab, aholi islom dinini qabul qilgan. 11a. oʻrtalarida Ozarbayjonni va D.ning koʻpgina qismini saljuqiylar bosib oldi. 12-a. oxirida Avar xonligi degan yirik davlat vujudga keldi. 13-a.ning 20-y.larida D.ga moʻgʻullar bostirib kirdi va mamlakat uzoq yillar Oltin Oʻrda zulmi ostida yashadi. Markazlashgan rus davlati tashkil topgach (16-a. oʻrtalarida), Rossiyaning D.ga qiziqishi oshdi. 1722 y. Pyotr I qoʻshinlari D.ning dengiz sohillarini bosib oldi. Ganja shartnomasi (1735) dan soʻng bu joylar Eronga topshirildi. Guliston sulh shartnomasi (1813)ga binoan D. Rossiya qaramogʻiga oʻtdi. Ammo podsho hukumatining mustamlakachilik siyosati togʻliklarning qoʻzgʻolonlariga sabab boʻldi. 19-a.ning 30-y.larida muridlik bayrogʻi ostida togʻliklarning mustamlakachilikka qarshi milliy ozodlik harakati boshlandi. Harakatga D. va Checheniston imomlari — Gʻozi Muhammad, Hamzatbek va Shomil rahbarlik qildi. Kavkaz urushlari (1817—64) natijasida qoʻzgʻolon bostirildi. 19-a. oʻrtalarida, ayniqsa 90-y.larda D.da bochkasozlik, neft haydash zavodlari, arqon va qogʻoz f-kalari, bosmaxona va b. vujudga keldi, 20-a. boshlarida korxonalar koʻpaydi. 1917 y. 1 dek.da Petrovsk-Portdagi mitingda Shoʻro hokimiyati oʻrnatilganligi eʼlon qilindi. Ammo, 1918—20 y.larda nemis-turk qoʻshinlari va oq gvardiyachilar uni bosib oldilar. 1920 y. mart oyida qizil armiya kuchi bilan D.da yana Shoʻro hokimiyati tiklandi.▼
▲ga kelib Kaspiy sohillarini gunnlar egallagan. 664 y. D.ni arablar egallab, aholi islom dinini qabul qilgan. 11a. oʻrtalarida Ozarbayjonni va D.ning koʻpgina qismini saljuqiylar bosib oldi. 12-a. oxirida Avar xonligi degan yirik davlat vujudga keldi. 13-a.ning 20-y.larida D.ga moʻgʻullar bostirib kirdi va mamlakat uzoq yillar Oltin Oʻrda zulmi ostida yashadi. Markazlashgan rus davlati tashkil topgach (16-a. oʻrtalarida), Rossiyaning D.ga qiziqishi oshdi. 1722 y. Pyotr I qoʻshinlari D.ning dengiz sohillarini bosib oldi. Ganja shartnomasi (1735) dan soʻng bu joylar Eronga topshirildi. Guliston sulh shartnomasi (1813)ga binoan D. Rossiya qaramogʻiga oʻtdi. Ammo podsho hukumatining mustamlakachilik siyosati togʻliklarning qoʻzgʻolonlariga sabab boʻldi. 19-a.ning 30-y.larida muridlik bayrogʻi ostida togʻliklarning mustamlakachilikka qarshi milliy ozodlik harakati boshlandi. Harakatga D. va Checheniston imomlari — Gʻozi Muhammad, Hamzatbek va Shomil rahbarlik qildi. Kavkaz urushlari (1817—64) natijasida qoʻzgʻolon bostirildi. 19-a. oʻrtalarida, ayniqsa 90-y.larda D.da bochkasozlik, neft haydash zavodlari, arqon va qogʻoz f-kalari, bosmaxona va b. vujudga keldi, 20-a. boshlarida korxonalar koʻpaydi. 1917 y. 1 dek.da Petrovsk-Portdagi mitingda Shoʻro hokimiyati oʻrnatilganligi eʼlon qilindi. Ammo, 1918—20 y.larda nemis-turk qoʻshinlari va oq gvardiyachilar uni bosib oldilar. 1920 y. mart oyida qizil armiya kuchi bilan D.da yana Shoʻro hokimiyati tiklandi.
1920 y. 13 noyabrda D. xalqlarining favqulodda qurultoyida bolsheviklarnkng tazyiqi bilan Shoʻro muxtoriyatini tuzish haqida qaror qabul qilindi. 1921 y. 20yanv.da Butun Rossiya MIK dekreti bilan RSFSR tarkibida Dogʻiston ASSR tashkil qilindi. Shu davrdan to 1991 y. maygacha D.dagi iqtisodiy taraqqiyot, maorif, fan va madaniyatning rivoji bir yoqlama yoʻldan bordi.1991 y. maydan D. Respublikasi deb nomlandi.
Qator 125 ⟶ 123:
Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 295 maktabgacha tarbiya muassasasida 308 mingga yaqin bola tarbiyalanadi. 1589 umumiy taʼlim maktabi (395 ming oʻquvchi), 27 ta maxsus oʻquv yurti (20,8 ming oʻquvchi) bor. 5 oliy oʻquv yurti, jumladan Dogʻiston universiteti (1957 y. tashkil etilgan; 8 mingga yaqin talaba)da 27,3 ming talaba oʻqiydi. 842 ommaviy kutubxona (6,4 mln. kitob va jur.), 1066 klub muassasasi, 8 muzey (jumladan, Maxachkaladagi tasviriy sanʼat muzeyi, S. Stalskiy uy-muzeyi va b.), 7 teatr, 898 kino kurilma bor. D.da 20 i. t. muassasasi ishlaydi.
Adabiyoti — koʻp tilli (avar, lazgin, tat, noʻgʻay va b.). D. xalqlarining qad. qoʻshiklari, yodnomalari, ertak, afsona, maqol va hikmatli soʻzlari bu adabiyotning yaratilishiga asos boʻlgan. Lakcha "Partu Patima", "Nodirshox.ning tormor etilishi haqida", avarcha "Xochbar haqida qoʻshiq", qoʻmiqcha "Oygʻozi haqida qoʻshiq" kabi qoʻshiqlarda xalqlarning jabr-zulmga va Eron bosqinchilariga qarshi kurashi kuylanadi. 17—18-a.larda xalq ogʻzaki ijodida baxshichilik sanʼati rivojlandi. Yozma adabiyotda esa zullisonayn ijodkorlar koʻpaydi (Hoji Muhammad ibn Musa al-Qudutli, Hoji Dovud al-Oʻsishiy, Muhammad ibn Ali al-Ubriy va b.). Arab grafikasi asosida "ajam" yozuvi paydo boʻldi (18-a.).
19-a.da D. adabiyotida demokratik gʻoyalar chuqur ildiz ota boshladi (qoʻmiq Yirchi Qozoq, lazgin Yetim Emin, dargʻin Umarla Botiray va Mungi Ahmad, rugujilik avar Eldarilav, batlaychalik Tojutdin va b. ijodida). Bu davrda lirika yana oʻsdi. Dargʻin Suqur Qurbon, lak Malley, avar Mahmud, qoʻmiq shoirlari Anxil-Marin va Patimat, lazgin G. Alqodiriy, lak G. Guzunov va Yu. Murkelinskiy, qoʻmiq M. Albekov, M. Osmonov, N. Botirmirzayev kabi ijodkorlarning asarlarida jamiyat turmushini oʻzgartirish, taʼlimtarbiya haqidagi ilgʻor fikrlar ilgari surilgan.
Qator 137 ⟶ 133:
S. Stalskiy sheʼrlari, R. Hamzatovning "Yuksak yulduzlar" sheʼrlar toʻplami va "Dogʻistonim" asari oʻzbek kitobxonlarining ham mulki boʻlib qoldi.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Uzunligi 40 km dan ortiq Darband mudofa istehkomining tosh devorlari va qalʼalari 6-a.da barpo etilgan. 8—9-a.larda arab meʼmorligining taʼsiri kuchaydi (Darbanddagi jome masjid). D. meʼmorligi asrlar davomida, asosan xalq meʼmorligi asosida rivojlangan (bu yerda yashovchi har bir xalq oʻziga xos meʼmorlik usuliga ega). Togʻli joylarda ovullar uzun tor yoʻlakli va zinali koʻchalardan iborat boʻlib, toshdan turar joy, jome masjid va b. qurilgan. 14—15-a.lar va 17—18-a.lardagi yodgorliklar Ozarbayjon meʼmorligiga yaqin uslubda barpo etilgan, Darbandda mahalliy meʼmorlik maktabi shakllangan. 18— 19-a.larda uylar togʻlarda toshdan, tekislikda somonli loydan qurilib, asosan ichki bezagiga (naqshlar, yogʻoch oʻymakorligi va b.) ahamiyat berilgan.▼
▲larda arab meʼmorligining taʼsiri kuchaydi (Darbanddagi jome masjid). D. meʼmorligi asrlar davomida, asosan xalq meʼmorligi asosida rivojlangan (bu yerda yashovchi har bir xalq oʻziga xos meʼmorlik usuliga ega). Togʻli joylarda ovullar uzun tor yoʻlakli va zinali koʻchalardan iborat boʻlib, toshdan turar joy, jome masjid va b. qurilgan. 14—15-a.lar va 17—18-a.lardagi yodgorliklar Ozarbayjon meʼmorligiga yaqin uslubda barpo etilgan, Darbandda mahalliy meʼmorlik maktabi shakllangan. 18— 19-a.
20-a.da uylarning tashqarisini uymakori naqshlar bilan bezash avj olgan. 19—20-a.larda D.da rus klassitsizma. uslubida binolar barpo etildi. Keyingi davrda eski shaharlar qayta qurildi, koʻplab maishiy-maʼmuriy va turar joy binolar (Maxachqalada — hukumat uyi, meʼmor A. M. Alxazov; "Dogʻiston" mehmonxonasi, meʼmor G. Grimm; Drama teatri, meʼmor G. Ya. Movchan va b.) zamonaviy uslubda yaratildi.
| |||