Hind-yevropa tillari: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) Yangi maqola yaratildi |
CoderSIBot (munozara | hissa) Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi |
||
Qator 1:
'''Hind-yevropa tillari''' - Yevro siyoda mavjud boʻlgan, keyingi bep! asr mobaynida esa Shim. va Jan. Amerika, Avstraliya, qisman Afrikada ham tarqalgan yiriktil oilalaridan biri. Qiyosiy-tarixiy mstod. shunga muvofiq ravishda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik ham keyinchalik hind-yevropa tillari deb atalgan bir qancha tillarni oʻrganish asosida paydo boʻlgan. Shu sababli ham H.-ye.t. genetik aloqalariga koʻra tillarning alohida birlashish shakli sifatida faraz qilingan dastlabki til oilasi hisoblanadi. Odatda fanda boshqa til oilalarini ajratish, belgilash bevosita yoki bilvosita H.-ye.t.ni oʻrganish tajribasiga tayanadi. Shuningdek, boshqa til guruhlari uchun qiyosiy-tarixiy grammatika va (etimo-logik) lugʻatlar tuzishda ham H.-ye.t. uchun tuzilgan ana shunday ishlar tajribasi hisobga olinadi.
H.-ye.t.ning tarkibi quyidagilardan iborat: I) xett-luviy yoki anatoliy guruhi (Kichik Osiyo-da) 2 xilma-xil xronologik davrga mansub bir qancha tillarni qamrab oladi. Bular: mil.av 18—13-a.lardagi mixxatl\\ xett yoki nesit (ilk yodgorligi — xett podshosi Anittasning bitiklari, keyinroq — diniy maro-sim, mifologik, tarixiy, siyosiy, ijtimoiyiqtisodiy, epik va b. maz-mundagi matnlar), mixxatli luviy, palay tillari; oraliq davr deb hisoblanuvchi mil. av. 9—8-a.lardagi iyerog-lifik xett tili; mil.av. 7—3-a.larda (antik davrda) mavjud boʻlgan likiy, lidiy, kariy, sidet va b. qad. tillar-dir. 19-a. oxirlari va 20-a.da xett-luviy tillari materiallarining oʻrga-nilishi qadimgi H.-ye.t.ning tipi haqidagi tasavvurlarga ham, hindev-ropa bobo tilining qurilishi qanday boʻlganligi haqidagi tushunchaga ham juda katta oʻzgartirishlar kiritdi; 2) hind yoki hind-oriy gu-ruhi (Hindiston yarim orolining shim. qismi, Shri Lanka oroli) 3 davrga mansub tillardan iborat. Bular: qad. davrdagi veda tili (mil.av. 2-ming yillik oxiri — 1-ming yillik boshlarida yaratilgan "Rigveda" gimnlar toʻplami), mumtoz, epik va budda variantlariga ega boʻlgan sanskrit tili; oʻrta davrga mansub prakritlar — oʻrta hind tillari: pali, payshachi, magad-hi, apabhransha va b. tillar; yangi davrga mansub hindiy, bihar, bengal, as-som, oriya. marathiy, singal, sindhi, lendi, panjobi, rajasthani, gujarot, khandeshi, paxari, nepal, pariya (yaqinda Oʻrta Osiyoda aniqlangan). loʻli (Hindistonning oʻzida bir necha shevalarga ega hamda jahon boʻylab bir qancha variantlarda tarqalib ketgan) tillari; 3) eroniy guruhdagi tillar ham 3 davrga mansub boʻlib, bular quyidagilardir: qad. davrdagi avesto (muqaddas matnlar toʻplami"Avesto" yodgorligi tili), qad. fors (axomaniylar davridagi, mil.av. 6— 4-a.larga mansub mixxat yozuvlari tili), midiy, skif tillari; oʻrta eroniy davr (mil.av. 4—3-a.lar — mil. 8—9-a.lar)ga mansub oʻrta fors (yoki pahlaviy), parfiya, sugʻd, xorazmiy, baqtriya, alan tillari; yangi eroniy davr tillari esa fors (forsiy, for-siyi dari), tojik, pushtu (pashtoʻ, afgʻon), yozuvga ega boʻlmagan luriy va baxtiyoriy lahjalari, baluj (baluch), tot, tolish, gilon va mozandaron, Markaziy va Gʻarbiy Eron lahjalari, parachi, ormuri, qumzori, munjon, yagʻnob, osetin tillari, shuningdek, koʻplab pomir tillari; 4)toxar gu-ruhi "toxar A" (sharqiy toxar yoki turfon) va "toxar B" (garbiy toxar yoki kuchan) tillaridan iborat; 5) arman tilit qad. (mil. 5—11a.lar), oʻrta (12—16-a.lar) va yangi (17-a.dan) arman tili oʻzaro farqlanadi; 6) fri-giy tili (Kichik Osiyoning gʻarbiy qismi) mil.av. 8—3-a.larga mansub qad. frigiy bitiklaridan maʼlum oʻlik til; 7) frakiy tili (Bolqonning sharqiy qismi va Kichik Osiyoning shim.-gʻarbida) — mil.av. 6—5-a.larga mansub bir qancha bitiklardan maʼlum oʻlik til; 8) illiriy guruhi (Bolqonning gʻarbiy qismi va qisman Italiyaning jan.-sharqida) mil.av. 6— 1-a.larga mansub, bir qancha lugaviy birliklar, shaxs va joy nomini bildiruvchi soʻzlarda saqlanib qolgan oʻlik illiriy va messap tillaridan iborat; 9) alban tili mil. 15-a.ga mansub yozma yodgorliklardan boshlab maʼlum; 10) venet tili (Italiyaning shim.-sharqi-da) mil.av. 6—1-a.larga mansub 250 dan ortiq bitiklar orqali maʼlum boʻlgan oʻlik til; II) yunon (grek) gu-ruhi asl yunon (qad. grek. — mil.av. 15— 11-a.lar), Gomer dostonlari tili (mil.av. 10—9-a.lar), oʻrta grek tili (mil. 1 —15-a.lar) kabi oʻlik tillarni hamda yangi, zamonaviy grek tilini qamrab oladi; 12) italiy guruhi (Apennin yarim orolida) qad. davrdagi lotin tilini (dastlab Rim shevasi maqomida boʻlib, keyinchalik butun Italiyaga, Yevropaning katta qismiga, Shim. Afrikaga tarqalgan, mil.av. 6-a.ga mansub bitiklardan maʼlum oʻlik til), osk, falisk, umbr, sikul tillarini hamda yangi davrdagi roman tillarinn qamrab oladi; roman guru\i fransuz, oksitan (provansal), ispan, katalan, gali-si(ya), portugal, italyan, sard, reto-roman, rumin, moldovan, arumin (aromun) va 19-a.dan oʻlik hisoblanadigan dalmatin tillaridan iborat.
Roman tillari asosida esperanto kabi xalqaro sunʼiy tillar paydo boʻlgan; 13) kelt guruhi (Gʻarbiy Yevro-paning chekka qismi — Irlandiya va Shotlandiyadan Pireney yarim oroligacha boʻlgan hududda) 3 guruhchaga (gall, britt, goydel) boʻlinadi. Bu guruhga gall (oʻlik), uels, breton, korn (oʻlik), irland, shotland (gel), kelt, keltiber, men (oʻlik) va b. tillar kiradi; 14) german guruhi oʻz navbatida 3 guruhchaga boʻlinadi: sharqiy german [oʻlik tillar — got (mil. 4-a.dan maʼlum), vandal, burgund va b.[, gʻarbiy german [yuqori nemis, nemis, itsish (yangi yahudiy). quyi nemis, niderland (golland), fla-mand, afrikaans (bur), qad. ingliz (oʻlik), ingliz, friz tillari] va shim. german [island, dan (dat), shved, norveg (bir-biridan farqlanuvchi 2 adabiy shakli bor), farer tillari] gu-ruhchalari; 15) boltiq guruhi odatda gʻarbiy boltiq |prus, yatvyaj (sudav), galind (golyad), shalav kabi oʻlik tillar| va sharqiy boltiq (lit-va, latish — jonli tillar, kursh, selon — oʻlik tillar) guruhchalariga ajraladi; 16) slavyan guruhi ham oʻz navbatida 3 guruhchaga boʻlinadi: jan. slavyan |eski slavyan (10— 11-a. yodgorliklaridan maʼlum oʻlik til) va jonli tillar: bolgar, makedon, serbxorvat, sloven tillari|, gʻarbiy sla-vyan (chex, slovak, polyak, kashub kabi jonli tillar hamda oʻlik polab tili va b. bir qancha lahjalar) va sharqiy slavyan (rus, ukrain, belorus tillari) guruhchalari.
| |||