Hindiston: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa)
Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi
Qator 9:
 
== Tabiati ==
H. qirgʻoqlari kam parchalangan, past, qumli. Asosan, Hindiston ya.o. va Hindgangtekisligida joylashgan; Himolay va Qoraqurum togʻlarining bir qismini oʻz ichiga olali. H. hududining 3/4 qismi tekislik va yassitogʻlik. Hindiston ya.o.ning deyarli hammasini Dekan yassitogʻligi egallagan (sharqqa tomom 900 m dan 300 m gacha pasayib boradi). Hindis-tom ya.o. shimolida allyuvial Hindgang tekisligi joylashgan. Yer sharidagi eng baland togʻ tizmasi — Himolay (H.da balandligi 8126 m, Nangaparbat togʻi) va Qoraqurum togʻlari H.ni shim.dan toʻsib turadi. H.da foydali qazilmalardap toshkoʻmir, temir rudasi, titam, oltin, tabiiy gaz, marganets, xromit, boksit, olmos, qimmatbaho toshlar, mis, meft, slyuda, qoʻrgʻo-shin konlari bor. Iqlimi, asosan, tropik iqlim, shim.da tropik mus-sonli iqlim. Iyun — okt.da issiq va nam, noyabr— fevralda quruq, salqin, mart — mayda juda issiq va quruq iqlim. Nam mavsumda yillik yogʻinning 70—90% yogʻadi. Yillik yogʻin Gʻarbiy Gat va Himolay togʻlarining shamolga roʻpara yom bagʻirlarida 5000– 6000 mm, Shillong platosida 12000 mm (Yer yuzidagi eng seryogʻin joy), Hindgang tekisligida 100 mm, Hindiston ya.o.ning markaziy qismida 300–500 mm. Yanv.ning oʻrtacha t-rasi tekisliklarda 15° (shim.da), 27° (jan. da), may oyiniki hamma joyda 28— 35°, ayrim vaqtlarda 48°. Togʻlarda oʻrtacha t-ra yanvarda — G, —8°, iyulda 18—23°. Asosiy daryolari: Gang, irmogʻi Jamna, Hind (gʻoqori oqimi), Braxma-putra (quyi oqimi), Narmada, Goda-vari, Krishna. Daryolari yozda sersuv (musson yomgʻirlari davrida toshadi), sugʻorishda keng foydalaniladi, ayrimlarida kema qatnaydi. Tuproqlari H. hududining aksari qismida qizil, Dekan yassitogʻligida qora, Hindgang tekisligi va dengiz boʻyi pasttekisliklarida jigarrang tuproq. Himolay togʻlari yom bagʻrida togʻ-jigar rang , sariq, togʻ qoʻngʻir-oʻrmon. podzol, togʻ-oʻtloqi tuproqlar pastdan yuqoriga almashinib boradi. Oʻsimliklardan akatsiya, bambuk, kokos va xurmo palmasi keng tarqalgan. Mamlakatning 25% oʻrmon. Himolay togʻlarinish quyi yon bagʻirlarida terak, yuqorida tik, sandal, himolay kedri, qoraqaragay, oqqaragʻay oʻsadi. Gʻarbiy Gat togʻlari yon bagʻri, Gang va Braxmaputra del-talari, Sharqiy Himolay togʻ oldi doim yashil oʻrmonlardan iborat. H.da oʻsimliklarming 21 ming turi tarqalgan. Unda Yer yuzida mavjud boʻlgan barcha oʻsimlikning yarmidan koʻpini uchratish mumkin.
 
da), 27° (jan. da), may oyiniki hamma joyda 28— 35°, ayrim vaqtlarda 48°. Togʻlarda oʻrtacha t-ra yanvarda — G, —8°, iyulda 18—23°. Asosiy daryolari: Gang, irmogʻi Jamna, Hind (gʻoqori oqimi), Braxma-putra (quyi oqimi), Narmada, Goda-vari, Krishna. Daryolari yozda sersuv (musson yomgʻirlari davrida toshadi), sugʻorishda keng foydalaniladi, ayrimlarida kema qatnaydi. Tuproqlari H. hududining aksari qismida qizil, Dekan yassitogʻligida qora, Hindgang tekisligi va dengiz boʻyi pasttekisliklarida jigarrang tuproq. Himolay togʻlari yom bagʻrida togʻ-jigar rang , sariq, togʻ qoʻngʻir-oʻrmon. podzol, togʻ-oʻtloqi tuproqlar pastdan yuqoriga almashinib boradi. Oʻsimliklardan akatsiya, bambuk, kokos va xurmo palmasi keng tarqalgan. Mamlakatning 25% oʻrmon. Himolay togʻlarinish quyi yon bagʻirlarida terak, yuqorida tik, sandal, himolay kedri, qoraqaragay, oqqaragʻay oʻsadi. Gʻarbiy Gat togʻlari yon bagʻri, Gang va Braxmaputra del-talari, Sharqiy Himolay togʻ oldi doim yashil oʻrmonlardan iborat. H.da oʻsimliklarming 21 ming turi tarqalgan. Unda Yer yuzida mavjud boʻlgan barcha oʻsimlikning yarmidan koʻpini uchratish mumkin.
 
Hayionot dunyosi xilma-xil. Sut emizuvchi hayvonlarning 350 turi, qushlarning 1600 dan ziyod turi bor. H. hududida fil, maymun, karkidon, sher, qoplon, yoʻlbars, mangusg va b. hayvonlar yashaydi, ilomning deyarli barchaturi mavjud. Mamlakatda 75 milliy bogʻ va 420 dam ortiq qoʻriqxona mavjud. Iirik milliy bogʻlari: kaziranga, Manas, Dachigan, Dadva, "Gullar vodiysi" (UttarPradesh), Sariska va b.
Qator 19 ⟶ 17:
 
== Tarixi ==
Arxeologik topilmalar H.da odamlar tosh davridayoq yashaganligidan dalolat beradi. Mil. av. 3-ming yillikning 2-yarmi — 2-ming yillikning 1-yarmida Hind daryosi vodiysida yuksak darajada rivojlangan sha\ar madaniyati vujudga kelgan (q. [[Xarappi madaniyati]]). Mil. av. 2-ming yillikning 2-yarmida shim.-gʻarbdan H.ga oriylar kirib kslib, avval Pan-job, keyinchalik Gang daryosi nodiysida joylashdilar. Mil. av. 6-a.da shimoliy H.ning sharqiy qismida, Gang va Jamna daryolari havzalarida Maga-y\"adavlati boʻlgan. Mil. av. 6—4-a.larda iqtisodiy taraqqiyot qad. hind jamiyatida turmush sharoitlarini ancha oʻzgartirdi. Kullar va yollanma ishchilarning mehnatidan dehqonchilik, hunarmandchilik va konchilik ishlarida foydalanildi. Ijtimoiy ziddiyatlarning kuchayishi diniy-sektantlik harakatini paydo qildi, oqibatda buddizm va jaynizm dinlari vujudga keldi. Mil. av. 4-a. oʻrtalarida Nandalar sulolasi davrida qariyb butun Hind daryosining vodiysi magadha davlati tasarrufida boʻlgan. magadha davlati ravnaq topgan davrda Hind daresi havzasining bir qis-mini Axomaniilar bosib oldi. Mil. av. 327—325 y.larda H.ga Iskandar Maqduniy bostirib kirdi. Magadha davlatining bosqinchilik urushlari Mauriylar imperiyasi davrida ham davom etdi. Podsho Ashoka hukmronligida qariyb butun H. va hozirgi Afgʻo-nistonning bir qismi Mauriylarga qarashli edi. Mil. 1-a.da H. shim.ning katta qismi kushonlar qoʻl ostiga oʻtdi (q. [[Kushon podsholigi]]). Kushonlar davlati yemirilgach, 4-a.da H. shim.da yana Magadha dalvati ravnaqtopdi. Keyinchalik Guptalar sulolasi davrida shimoliy H.ning talaygina qismi — sharqda Bengaliya qoʻltigilan garbda Panjob va Katxiyavar ya.o.gacha boʻlgan hudud Magadha davlati tarkibiga kirdi. Xuddi shu davrda Dekapda Vakata-ka, Pallavlar, Vanga kabi davlatlar mavjud boʻlgan. 2—4-a.larda bu yerda quldorlik tuzumi yemirila boshlagan. 6— 12-a.larda H.da bir necha davlat mavjud boʻlgan. 7-a.ning 1-yarmida mahalliy podsholardan biri Harsha H.shim. dagi bir necha davlatlarni zabt etib, Harsha imperiyasiga asos soldi. Bu imperiya 30 y. hukm surdi. 8-a. boshlarida arablar Sindni bosib oldilar. 11-a. boshlarida Mahmud Gʻaznaviy H. shim. ga bir necha marta hujum qilib, Panjobning bir qismini oʻz davlati tarkibiga qoʻshib olgan. 12-a. oxiri — 13-a. boshlarida H. shim.ni Gʻuriylar davlati hukmdori Muhammad Gʻuriy zabt etdi. Uning oʻlimidan soʻng Gʻuriy noiblaridan biri Qutbiddin OyboqDe^li sultonligiga asos soldi. 14—15-a.larda hind rojalarining hokimiyati saqlangan Rajputana (q. [[Rojasthon]]) dan tashqari H. shim.da mustaqil Jaunpur, Bengaliya, Gujarot, Malva hamda Dekanning shim.da Baxmoniy sul-tonligi paydo boʻldi. Afgʻonlarning Loʻdiylar sulolasi hukmronligi davri (1451 — 1526)da Gang daryosi vodiysining talaygina qismi sultonlikka qoʻshib olindi. 15-a. oxirida H.ga dastlabki yev-ropalik mustamlakachilar — portugallar kirib keldi va 16-a.ning 1-yarmida ular dengiz sohiliga joylashib oldilar. 1526 y. aprel
 
da Baxmoniy sul-tonligi paydo boʻldi. Afgʻonlarning Loʻdiylar sulolasi hukmronligi davri (1451 — 1526)da Gang daryosi vodiysining talaygina qismi sultonlikka qoʻshib olindi. 15-a. oxirida H.ga dastlabki yev-ropalik mustamlakachilar — portugallar kirib keldi va 16-a.ning 1-yarmida ular dengiz sohiliga joylashib oldilar. 1526 y. aprel
 
da Zahiriddin Muhammad Bobur panipatdagi jangda Ibrohim Loʻdiyni yengib, Dehli sultonligini egalladi va H.da Boburiylar davlatiga asos soldi (bu davlat 1858 y.gacha mavjud boʻldi). 17-a. boshlarida H.ga Angliya va Gollandiyaning Ost-Indiya kompaniyalari suqilib kirdi va portugallarni H. bilan olib borayotgan dengiz savdosidan mahrum qilib, mamlakatda qator faktoriya (savdo-sotiq punktlari) ocha boshladi. 1664 y. fran-suzlarning Ost-Indiya kompaniyasi ham tashkil etildi. Boburiylar oʻrtasidagi oʻzaro ichki kurash ingliz va fransuzlarning Ost-Indiya kompaniyalariga H.da harbiy ekspansiya uyushtirish imkonini berdi. H.da ustunlikka erishish uchun bu ikki kompaniya oʻrtasida Jaiubiy H.da boʻlib oʻtgan janglar (1756—63) natijasida Angliyaning OstIndiya kompaniyasi gʻolib chiqib, Bengaliyani zabt etdi, Karnatik va Aud xonliklarini oʻz vassallariga aylantirdi. 1803 y. Dehli bosib olingach, boburiy podsholar inglizlar Ost-Indiya kompaniyasiga mutlaq qaram boʻlib qoldi. 1833 y. Ost-Indiya kompaniyasi savdotashkiloti sifatida gugatilib, unga H.ni mustamlakachilik asosida boshqarish vazifasi yuk-latildi. H. sskin-asta Buyuk Britani-yaga q.x. xom ashyosi yetkazib beradigan bazaga aylanib qoldi. 19-a. oʻrtalarida mustamlakachilarga qarshi xalq qoʻzgʻo-lonlari boʻlib oʻtdi. 1857—59 y.larda boʻlib oʻtgan mashhur sipohiylar qoʻzgʻo-loni (q. [[Hindiston xalq qoʻzgʻoloni]]) H.ning keyingi taraqqiyotiga taʼsir koʻrsatdi. 1858 y. Ost-Indiya kompani-yasi tugatilib, H.ni bevosita Buyuk Britaniya idora qila boshladi. 19-a.ning 80-y.laridan mamlakatda xalqning norozilik namoyishlari, mitinglar, ish tashlashlar avj oldi. 1885 y. qator millii tashkilotlar birlashib, Hindiston milliy kongressi (HMK)ga uyushdi. 20-a. boshlari unda B. Tilak boshchili-gida soʻl demokratik oqim shakllandi. 1905-08 y.larda milliy ozodlik harakati yanada avj oldi. Ayniqsa, 1908 y.gi Bombay ish tashlashi muhim ahamiyatga ega boʻldi. Buyuk Britaniya hukumati milliy ozodlik harakatini diniy jamoa belgilari boʻyicha boʻlib tashlashga harakat qildi va 1906 y. Musulmonlar ligasi partiyasining paydo boʻlishiga koʻmaklashdi. Unga qarshi hindularning Hindu maxasabxa (hindularning buyuk ittifoqi) siyosiy tashkiloti tuzildi. 1-jahon urushi davri (1914— 18)da H. metropoliya tomonida urushda qatnashdi. 1918 y.dan mustamlakachilikka qarshi kurash yanada avj oldi. Bu davrda HMK rahbarlaridan biri boʻlgan M.K.Gandi mustamlakachilarga qarshi kurashning satʼyagraxa (kuch ishlatmasdan qarshilik koʻrsatish) shaklini targʻib qildi. Gandi taʼlimoti — gandizm HMK partiyasining rasmiy mafkurasiga aylandi. Ingliz mustamlakachilarining Amritsar qirgʻini (1919 y. aprel)dan soʻng dek.da HMK itoat qilmaslik kampaniyasini avj oldirdi. 1918—22 y.larda ishchilar harakati kuchaydi. 1920 y. Bugun Hin-distop kasaba uyushmalari kongressi tashkil etildi. 1923—27 y.larda milliy ozodlik harakati vaqgincha susaydi. 1927 y. HMKda antiimperialistik kurashni faollashtirish tarafdorlarini birlashtirgan soʻl qanot vujudga keldi. Unga J. Neru va S.Ch.Bos rahbarlik qildilar. 1929—30 y.lardagi jahon iqtisodiy boʻhroni antiimperi-alistik harakatni yangi bosqichga koʻtardi. 1930 y. HMK M.Gandi rah-barligida yana boʻysunmaslik kam-paniyasini boshlab yubordi. 1931 y. martda HMK rah-barlari mustamla-kachi hukmron doi-ralar bilan muzokara boshladi. Har ikki tomon kelisha olmagach, boʻysun-maslik kampaniyasi davom ettirildi (1934 y.gacha). 1935 y. Angliya parla-menti H.ni boshqarish toʻgʻrisida hujjat (qonun) qabul qildi. Bunga koʻra, viloyatlarning muxtor huquqlari bir oz kengaytirildi, ularda mahalliy hukumat tuzildi, lekin hokimiyat ilgarigidek ingliz mustamlakachilari qoʻlida qolaverdi. Mamlakatda bu reaksion hujjatga qarshi namoyishlar boʻlib oʻtdi. 1936 y. HMK imperialistik kuchlarga qarshi yagona front tuzish vazifasini ilgari surdi. 2-jahon urushi (1939—45) davrida H. antifashistik koalitsiya tomonida boʻldi. Urush soʻnggida H. bilan Angliya imperializmi oʻrtasida iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlar keskin kuchaydi. 1946 y. boshida armiya, flot va aviatsiyada inglizlarga qarshi ommaviy chiqishlar boʻlib oʻtdi. 1946 y. 18—23 fevralda Bombaydagi harbiy dengizchilar qoʻzgʻoloni inqilobiy harakatning yuqori choʻqqisi boʻldi. Angliya huku-mati milliy harakat rahbarlari bilan muzokara boshlab, 1946 y. bahorda H.ga dominion maqomini berishga qaror qilganligini eʼlon qildi. 1946 y. avg . da J.Neru boshchiligida muvaqqat huku-mat tuzildi. Milliy ozodlik haraka-tining avj olib ketishi natijasida ingliz mustamlakachilari H.dan chiqib ketishga majbur boʻldi. 1947 y. 15 avg .da H. hududida ikki mustaqil davlat — H. (asosan, hindulardan iborat) va Pokiston (asosan, musulmonlardan iborat) dominionlari vujudga keldi. H.ning birinchi bosh vaziri HMK yetakchisi J. Neru boʻldi. 1950 y. 26 yanvarda H. suveren respublika deb eʼlon qilindi. Mamla-katda agrar islohotlar oʻtkazila boshlandi. Sanoatda davlat sektorini yaratish va uni rivojlantirish, q.x.da zamindorlik yer egaligini tugatish yoʻllari bel-gilandi. 1964 y. mayda J. Neru vafotidan soʻng HMK partiyasining ahvoli ogʻirlashdi. 1965 y. kuzda H. — Pokiston mojarosi yuz berdi. 1966 y. Toshkent uchrashuvitsya imzolangan Toshkent deklaratsiyasi ikki mamlakat oʻrtasidagi nizolarni hal qilinishiga asos boʻldi. 1966 y. yanvarda L.B.Shastri vafotidan soʻng J.Neruning qizi — I.Gandi H. Bosh vaziri boʻldi. 1977 y. martda parlamentga oʻtkazilgan saylovda Janata parti (partiyasi) gʻolib chiqdi. Bu HMKning keyingi 30 y. (1947— 77) mobaynidagi birinchi yirik magʻ-lubiyati edi. Janata parti yetakchisi M.Desai H. Respublikasining toʻrtinchi Bosh vaziri boʻldi. 1977 y. martdagi magʻlubiyatdan keyin HMK partiyasi inqiroz davrini boshidan kechirdi. Partiyaning bir qancha koʻzga koʻringan rahbarlari Janata partiga oʻtib ketdi. 1978 y. yanvarda sobiq Bosh vazir I.Gandi va uning bir qancha tarafdorlari HMK dan chiqib, yangi partiya — HMK(I)ni tuzdilar. 1980-89, 1991-96 y.lar va 2004 y.dan HMK [1978 y.dan HMK (I)] hokimiyat tepasida. H - 1945 y.dan BMT aʼzosi. 1991 y. 26 dek.da UzR suverenitetini tan olgan va 1992 y. 18 martda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayramlari: 26 yanvar — Respublika kuni (1950) va 15 avg . — Mustaqillik kuni (1947).
Qator 51 ⟶ 47:
 
== Adabiyoti ==
Hind adabiyotining 3 ming yildan koʻproq anʼanasi vedalar — sanskrit tilidagi diniy gimnlardan boshlanadi. Mil. av. 10—4-a.larda xalq ogʻzaki ijodida yirik epik dos-tonlar — "Mahabharata" va "Ramaya-na" shakllandi. Qad. hind adabiyoti yodgorliklari — puranlar muqaddas matnlari bu dostonlar matnlariga yaqin. Qad. hind ertaklari toʻplamlaridan "Panchatantra", "Xitopadesha", "Vetalapanchavinshati", "Shuksaptati" mashhur. Mualliflik adabiyoti mil. 1-a. boshlarida paydo boʻldi. Sanskritadabiyotining buyuk shoiri va dramaturgi Kalidasatr. Bxasa (3—4-a.) va Shudraka (5—6-a.) ham mashhur dramaturg boʻlishgan. Sanskrit adabiyotida Bxo-vabxugi (8-a.) ham sezilarli iz qoldirdi. Dandin (7-a.)ning "Oʻn shahzoda sar-guzashti" romani sanskrit badiiy nasrining choʻqqisi hisoblanadi. Mil.ning dastlabki asrlaridan dravid tillari (q. [[Dravidlar]])da, jumladan, tamil tshshtgi adabiyot (q. [[Tamil adabiyoti]]) rivojlandi. Taxm. 7-a.dan oʻrta asrlar adabiyotining tarixi boshlanadi. Sanskrit va tamil tilidagi adabiyot bilan bir qatorda boshqa tillarda ham adabiyot vujudga keldi. Yangi hind adabiyoti dravid va yangi hind-oriya tillarida 1-ming yillik oxiridan rivojlana boshladi. Keyinroq esa kashmir va sindh adabiyoti, shuningdek pushtu tilidagi adabiyot shakllana boshladi. Musulmon davlatlarining paydo boʻlishi va islom dinining keng tarqalishi natijasida H.ning fors tilidagi adabiyoti yuzaga keldi (Xusrav Dehlaviy, Mirzo Bedil va b.). Shoirlardan Vali (17— 18-a.), Mir Toqiy, Mirzo Gʻolib va b. urdu sheʼriyatining eng yaxshi namunalarini yaratdilar. 19-a.ning 2-yarmida milliy ozodlik hara-katining rivojlanishi natijasida adabiyotda \ind maʼrifatparvarlik davri boshlandi. Bu davr adabiyotida Dinobondxu Mittro, Premchand Mit-tro, Bonkimchondro Choddopaddqay va Bengaliyaning boshqa yozuvchilari samarali ijod qildilar. Ayni vaqtda ingliz tilida ijod qilgan dastlabki shoirlar (G.L.V.Derozio, K.G\osh, T.Datt)ning sheʼrlarida ingliz romantizmining taʼsiri seziladi. 20-a.ning 20-y.larida mustaqillik uchun kurash \ind adabiyotining markaziy mavzusi boʻlib qoldi. Bu davrning buyuk yozuvchisi bengaliyalik R. Tagor boʻldi. Fors va urdu tillarida ijod qilgai shoir M.Iqbol oʻz asarlarida yuksak badiiylikka erishdi. 1930-y.larning oʻrtalarida taraqqiypar-nar yozuvchilarning \arakati vujudga keldi. 20-a.ning 30-y.larida H.da ingliz tilidagi nasr paydo boʻldi (M.R.Anand, N.K.Narayan, X.Chattopa-dxaya va b.). 1936 y. Iremchand, M. R. Anand va Sajjod Zohirlar tashabbusi bilan Hindistop taraqqiyparvar yozuvchilar assoniatsiyasi tuzildi. Gan-dizm adabiyotga chuqur taʼsir koʻrsatdi. Inqilobiy romaitik oqim shakllana boshladi (Joʻsh Malihobodiy). Sheʼriyat shakllari yangilandi, nasr tez rivojlana boshladi. Ayni vaqtda deka-dentlik oqimlari \am paydo boʻldi (I.Joʻshi, M.Varma). H.ning mustaqillikka erishishi (1947) ilgʻor adabiyo-tning rivojlanishiga yordam berdi. Mustamlakachilik qoldiqlarini yoʻqo-tish uchun kurash va iqtisodiyotning yuksalishi ilgari qoloq boʻlgan bir qator adabiyotlarning rivojlanishiga qamda yangi adabiyotlarning shakllanishiga imkoniyat tugʻdirdi. H.ning milliy tillaridagi adabiyotlar bilan bir qatorda ingliz tilidagi adabiyot \am rivojlangan. 1940—60 y.larda H.da \ind progressiv adabiyot namo-yandalari A.S.Jafri, S.K.Chouxan, Xoʻja Ahmad Abbos, Yashpal, A.N. Kas-mi, A.Nagar va b. oʻz asarlarida mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy muam-molarni koʻtarib chiqib, jamiyatdagi eng lolzarb masalalarni \al etishga daʼvat etdilar. Milliy adabiyot vakillaridan B.Bxattachoriya, M.R.Anand, M.Bondopaddxay, T.Bondopaddxay, G.Singx, R.V. Desai, R.Krishnamur-ti, R.A.Maxadevan, Vshʼchatxol va b. oʻz asarlarida mamlakatda iqtisodiy istiqlolga erishish, qashshoqlikni bar-taraf etish, savodsizlikni tugatish, xalqning maʼnaviy darajasini oshirish kabi muammolarni koʻtarib chiq-dilar. Progressiv yozuvchilar Sh.Chou-xan, X.Dvidedining gʻoyaviy estetik qarashlari mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy \odisa va jarayonlar bilan cham-barchas bogʻlangan. Yozuvchi I.Joʻshi \ind adabiyotida "psixologik adabiyot" vakili sifatida namoyon boʻldi. Yozuvchi va dramaturg V.Prabxakara oʻz asarlarida mustaqil H.ning ijtimoiy muammolarini \aqqoniy tarzda tasvirladi. 1980—90-y.larda M.Rakesh, Kamleshvar, B. Saxni, J.Kumar, Dug-gal, A.Pritam, K.Azmi, Saksena, Vimal va b. adiblar samarali ijod qildilar (yana q. [[Xsh"]]) adabiyoti).
Hind adabiyotining 3 ming yildan koʻproq anʼanasi vedalar — sanskrit tilidagi diniy gimnlardan boshlanadi. Mil. av. 10—4-a.larda xalq ogʻzaki ijodida yirik epik dos-tonlar — "Mahabharata" va "Ramaya-na" shakllandi. Qad. hind adabiyoti yodgorliklari — puranlar muqaddas matnlari bu dostonlar matnlariga yaqin. Qad. hind ertaklari toʻplamlaridan "Panchatantra", "Xitopadesha", "Vetalapanchavinshati", "Shuksaptati" mashhur. Mualliflik adabiyoti mil. 1-a. boshlarida paydo boʻldi. Sanskritadabiyotining buyuk shoiri va dramaturgi Kalidasatr. Bxasa (3—4-a.) va Shudraka (5—6-a.) ham mashhur dramaturg boʻlishgan. Sanskrit adabiyotida Bxo-vabxugi (8-a.) ham sezilarli iz qoldirdi. Dandin (7-a.)ning "Oʻn shahzoda sar-guzashti" romani sanskrit badiiy nasrining choʻqqisi hisoblanadi. Mil.
 
ning dastlabki asrlaridan dravid tillari (q. [[Dravidlar]])da, jumladan, tamil tshshtgi adabiyot (q. [[Tamil adabiyoti]]) rivojlandi. Taxm. 7-a.dan oʻrta asrlar adabiyotining tarixi boshlanadi. Sanskrit va tamil tilidagi adabiyot bilan bir qatorda boshqa tillarda ham adabiyot vujudga keldi. Yangi hind adabiyoti dravid va yangi hind-oriya tillarida 1-ming yillik oxiridan rivojlana boshladi. Keyinroq esa kashmir va sindh adabiyoti, shuningdek pushtu tilidagi adabiyot shakllana boshladi. Musulmon davlatlarining paydo boʻlishi va islom dinining keng tarqalishi natijasida H.ning fors tilidagi adabiyoti yuzaga keldi (Xusrav Dehlaviy, Mirzo Bedil va b.). Shoirlardan Vali (17— 18-a.), Mir Toqiy, Mirzo Gʻolib va b. urdu sheʼriyatining eng yaxshi namunalarini yaratdilar. 19-a.ning 2-yarmida milliy ozodlik hara-katining rivojlanishi natijasida adabiyotda \ind maʼrifatparvarlik davri boshlandi. Bu davr adabiyotida Dinobondxu Mittro, Premchand Mit-tro, Bonkimchondro Choddopaddqay va Bengaliyaning boshqa yozuvchilari samarali ijod qildilar. Ayni vaqtda ingliz tilida ijod qilgan dastlabki shoirlar (G.L.V.Derozio, K.G\osh, T.Datt)ning sheʼrlarida ingliz romantizmining taʼsiri seziladi. 20-a.
 
ning 20-y.larida mustaqillik uchun kurash \ind adabiyotining markaziy mavzusi boʻlib qoldi. Bu davrning buyuk yozuvchisi bengaliyalik R. Tagor boʻldi. Fors va urdu tillarida ijod qilgai shoir M.Iqbol oʻz asarlarida yuksak badiiylikka erishdi. 1930-y.larning oʻrtalarida taraqqiypar-nar yozuvchilarning \arakati vujudga keldi. 20-a.ning 30-y.larida H.da ingliz tilidagi nasr paydo boʻldi (M.R.Anand, N.K.Narayan, X.Chattopa-dxaya va b.). 1936 y. Iremchand, M. R. Anand va Sajjod Zohirlar tashabbusi bilan Hindistop taraqqiyparvar yozuvchilar assoniatsiyasi tuzildi. Gan-dizm adabiyotga chuqur taʼsir koʻrsatdi. Inqilobiy romaitik oqim shakllana boshladi (Joʻsh Malihobodiy). Sheʼriyat shakllari yangilandi, nasr tez rivojlana boshladi. Ayni vaqtda deka-dentlik oqimlari \am paydo boʻldi (I.Joʻshi, M.Varma). H.ning mustaqillikka erishishi (1947) ilgʻor adabiyo-tning rivojlanishiga yordam berdi. Mustamlakachilik qoldiqlarini yoʻqo-tish uchun kurash va iqtisodiyotning yuksalishi ilgari qoloq boʻlgan bir qator adabiyotlarning rivojlanishiga qamda yangi adabiyotlarning shakllanishiga imkoniyat tugʻdirdi. H.ning milliy tillaridagi adabiyotlar bilan bir qatorda ingliz tilidagi adabiyot \am rivojlangan. 1940—60 y.larda H.da \ind progressiv adabiyot namo-yandalari A.S.Jafri, S.K.Chouxan, Xoʻja Ahmad Abbos, Yashpal, A.N. Kas-mi, A.Nagar va b. oʻz asarlarida mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy muam-molarni koʻtarib chiqib, jamiyatdagi eng lolzarb masalalarni \al etishga daʼvat etdilar. Milliy adabiyot vakillaridan B.Bxattachoriya, M.R.Anand, M.Bondopaddxay, T.Bondopaddxay, G.Singx, R.V. Desai, R.Krishnamur-ti, R.A.Maxadevan, Vshʼchatxol va b. oʻz asarlarida mamlakatda iqtisodiy istiqlolga erishish, qashshoqlikni bar-taraf etish, savodsizlikni tugatish, xalqning maʼnaviy darajasini oshirish kabi muammolarni koʻtarib chiq-dilar. Progressiv yozuvchilar Sh.Chou-xan, X.Dvidedining gʻoyaviy estetik qarashlari mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy \odisa va jarayonlar bilan cham-barchas bogʻlangan. Yozuvchi I.Joʻshi \ind adabiyotida "psixologik adabiyot" vakili sifatida namoyon boʻldi. Yozuvchi va dramaturg V.Prabxakara oʻz asarlarida mustaqil H.ning ijtimoiy muammolarini \aqqoniy tarzda tasvirladi. 1980—90-y.larda M.Rakesh, Kamleshvar, B. Saxni, J.Kumar, Dug-gal, A.Pritam, K.Azmi, Saksena, Vimal va b. adiblar samarali ijod qildilar (yana q. [[Xsh"]]) adabiyoti).
 
== Meʼmorligi ==
H.da mil. av. 3—1ming yilliklar-dayoq mudofaa, xoʻjalik va turar joy binolari, bogʻ va suv \avzalari boʻlgan yirik sha\arlar (Sang\ol, Lot\al, Mathura, Pataliputra) qurilgan. Mil. av. 4—2-a.larda ulkan qalʼa, saroylar (Patali-putradagi podsho Ashoka saroyi), diniy ashyolarga moʻljallangan inshoot — stupalar, memorial ustun (stambxa)lar, gʻor ibodatxonalari (Karlida, mil. av. 1-a.; Ajantat, mil. av. 2-a. — mil. 7-a.) va monastirlar, ehromlar yaratilgan. Milod boshlarida budda ibodatxonalarining yangi turlari (Sangida yer ustiga qurilgan toʻrt kolonnali peshay-vondan iborat kub shaklidagi ibodatxona, 5-a.; Ellorda yaxlit qoyatoshni oʻyib ishlangan ibodatxona, 8-a.) paydo boʻldi. 6—7-a.larda ibodatxonalarning silliq minora shaklidagi shim. (Mad\ya-Pradesh shtatida joylashgan Kxajuraxo ibodatxonalar majmuasidagi Kandarya Maxadeo va Bxubaneshvar sh.dagi Mukteshvara ibodatxonalari) va zinasimon minora shaklidagi jan. (Ma-xabalipuramdagi Dxarmarajaratxa ibo-datxonasi) turlari shakllandi. Shu davrda Banoras sh.da \indular ibodatxonalari qurildi; shaqarda 1500 ga yaqin ibodatxona bor. 13-a.dan Dexli sultonligi davrida yirik saroy ansambllari, masjid, gumbazsimon maqbara, minoralar (Dexdidagi Qutb Minor deb atalgan minorali Quvvatul-Islom masjidi, 1 193 y.dan qurila boshlangan) \amda musta\kam qalʼa devorlari bilan oʻralgan shaqarlar (Siri, Jaqonpa-no\, Tugʻlaqobod, Feruzobod; \ammasi 14-a.da \oz. Deqli xududida) qurildi. Boburiylar davlati tashkil boʻlgach, H. meʼmorligi yuksak choʻqqilarga erishdi: sha\ar va qalʼa qurilishi sanʼatining ajoyib namunalari yaratildi (Agra, Ajmer, Ollo\oboddagi qalʼalar, "Fate\pur-Sekri" sha\ar-qalʼasi, 1569—84), qubbasimon maqbaralar (De\lidagi Xumoyun maqbarasi, 1565; Agra sh. yaqinidagi Tojmahal) qurildi.
 
larda ibodatxonalarning silliq minora shaklidagi shim. (Mad\ya-Pradesh shtatida joylashgan Kxajuraxo ibodatxonalar majmuasidagi Kandarya Maxadeo va Bxubaneshvar sh.dagi Mukteshvara ibodatxonalari) va zinasimon minora shaklidagi jan. (Ma-xabalipuramdagi Dxarmarajaratxa ibo-datxonasi) turlari shakllandi. Shu davrda Banoras sh.da \indular ibodatxonalari qurildi; shaqarda 1500 ga yaqin ibodatxona bor. 13-a.dan Dexli sultonligi davrida yirik saroy ansambllari, masjid, gumbazsimon maqbara, minoralar (Dexdidagi Qutb Minor deb atalgan minorali Quvvatul-Islom masjidi, 1 193 y.dan qurila boshlangan) \amda musta\kam qalʼa devorlari bilan oʻralgan shaqarlar (Siri, Jaqonpa-no\, Tugʻlaqobod, Feruzobod; \ammasi 14-a.da \oz. Deqli xududida) qurildi. Boburiylar davlati tashkil boʻlgach, H. meʼmorligi yuksak choʻqqilarga erishdi: sha\ar va qalʼa qurilishi sanʼatining ajoyib namunalari yaratildi (Agra, Ajmer, Ollo\oboddagi qalʼalar, "Fate\pur-Sekri" sha\ar-qalʼasi, 1569—84), qubbasimon maqbaralar (De\lidagi Xumoyun maqbarasi, 1565; Agra sh. yaqinidagi Tojmahal) qurildi.
 
Qurilishda marmar eng koʻp ishlatiladigan qurilish materialiga ailandi. Ayni paytda H.ning ayrim hududlarida meʼmorlikda mahalliy kolorit saqlanib qoldi (Asarvdagi Dadagarir buloq paviloni, 16-a.da., Datiyadagi Bir Singx Deo saroyi, 17-a. boshi). 16-a.da yaratilgan Haydaroboddagi Chor Minor Zafar arki, uning yaqinidagi Makka masjidi, Ahmadoboddagi chayqalib turadigan minoralar ulkan tarixiy obidalardir. 17-a.da "Marvarid" nomi bilan atalgan masjid, Jahongirshohning marmardan qurilgan maqbarasi, Dehlidagi Rang Mahal saroyi, durlar bilan bezatilgan masjid, sikhlarning Amritsardagi sajdagohi — Oltin ibo-datxona bunyod etildi. Baromi (Roja-sthon), Kanarak (Orissa), Kajuraxo (Madhya-Pradesh)dagi ibodatxonalar hind meʼmorligining bebaho yodgorliklariga aylandi. 19-a.da eski shaharlar (Kalkutta, Madras, Bombay) rivojlandi va Yevropa meʼmorligi uslubidagi inshootlar bunyod etildi. Mustaqillikka erishgach, mamlakatni industrlashtirish bilan bogʻliq boʻlgan qurilishlar avj oldi. Yangi shaharlar qurildi (Chandigarx, 1951—56, Le Korbyuzye boshchiligidagi meʼmorlar guruhi; Bxilai, 1963 y.dan qurila boshlangan, hind meʼmorlari guruhi). Zamonaviy binolardan yiriklari: Kalkuttadagi bank (1969, meʼmor A.Gupta), M.Gandi muzeyi (1960—63, meʼmor Ch.Korrea), Kanpur sh.dagi Texnologiya in-ti (1963, meʼmor A.Kanvinde), Bombaydagi "Tojmahal" mehmonxonasi (1975).
Qator 69 ⟶ 59:
Musiqasi 4 ming yillik tarixga ega boʻlib, dunyoda eng qad. va oʻziga xos shakllardan tashkil topgan. Uning ildizlari xalq bayram va diniy marosimlari, Xarappa madaniyati (ayniqsa, Mohenjodaro taraqqiyot davri) bilan bevosita bogʻliq. H.ning qad. yozma yodgorliklari ("Vedalar" — "Rigveda", "Samaveda", "Atharvaveda" va "Yajur-veda"; mil. av. 2—1 ming yilliklari)da diniy madhiyalar oʻz aksini topgan. Musiqashunoslar H.da mumtoz musi-qaning yuzaga kelishini bevosita "Sa-maveda" bilan bogʻlashadi. Uning falsafiy-estetik va nazariy mezonlari Bharataning sanskrit tilida yozilgan "Natyashastra" risolasida asoslab berilgan (taxm. mil. 3—4-a.lar), Matanganing "Brihadeshi" risolasida (5— 7-a.lar) hind mumtoz musiqasi haqida batafsil maʼlumotlar berilgan. sharangadevaning "Sangitaratnakar" 7 jildli toʻplamida (13-a.) hind ragalari, ularning parda va ritmik tuzilishi, milliy musiqa sozlari va b. masalalar yoritilgan. Ramamatyaning "Svaramelakalanidhi" (16-a.) hamda hind olimlarining boshqa risolalarida musiqiy tovushlar (thath) tizimi koinot quvvati sifatida yuzaga kelgan tovush (nada)lar hamda olam taraqqiyoti mahsuli boʻlmish usullar birlashuvi maʼnosida talqin etiladi. Kosmologik tasavvurlar asosida Kuyesh tizimining 7 ta sayyorasiga nisbat berilgan 7 ta asosiy parda, ular negizida 22 yarim tondan kam boʻlgan interval (shrutilar) tizimi yuzaga kelgan.
 
13-a.dan boshlab Shim. H. musiqa madaniyati Markaziy va Urta Osiyo xalqlarining badiiy anʼanalari, musulmon sanʼati taʼsirida rivojlanib borgan. Buning natijasida hind mumtoz musiqasida 2 asosiy uslub qaror topdi: shim. ("hindustani") va jan. ("karnatak"). Jan. H. musiqa uslubi (karnatak) asosan anʼanaviy xonan-dalik sanʼati bilan ajralib turadi, unda ragalar negizida diniy qoʻshiqchilik janrlari — kirtan, pada (bastakorlar Purandaradasa, 15—16-a.lar; Kshetrayn, 17-a.), kriti (mumtoz ashulaning asosiy turi; Shyam Shastri, Muttusvami Dikshitar, Tyagaraja ijodida ravnaq topgan, 18—19-a.lar), yengil mumtoz musiqa janrlari — tillana (18-a.), javalli (19-a.) va b. keng oʻrin olgan.
 
lar), yengil mumtoz musiqa janrlari — tillana (18-a.), javalli (19-a.) va b. keng oʻrin olgan.
 
Shim. H. mumtoz musiqasida eng muhim lirik janrlardan "dhrupad" (Svami Haridas, Miyan Tansen, 16—17a.lar), xonandalikda, soʻngra sozandalikda ham ishqiy va shirin kayfiyatni aks ettiruvchi, virtuozli "xayal" (manbalarda uning asoschisi Amir Xus-rav Dehlaviy hisoblanadi) janrlari keng oʻrin olgan. Mumtoz musiqa sohasida "thumri", "gʻazal", "kavalli", soʻfiyona "kalam", shuningdek, "dad-ra", "tappa", "tarana"lar ham mavjud.
Qator 91 ⟶ 79:
 
== Kinosi ==
H.da birinchi film 1912 y.da ishlangan ("Roja Xarishchandra", rej. D.G.Pxalke). Dastlabki ovozli kino 1931 y. ekranga chiqdi ("Dunyo nuri", rej. A.Iraniy). 1930-y.larda, milliy ozodlik harakati avj olgan davrda ilgʻor ijtimoiy goyalar bilan sugʻorilgan "Devdas" (1935, rej. P.S. Baruat), "Kutmagan edilar" (1936), "Qoʻshnilar" (1939, ikkalasining rej. V.Shantaram) kabi s|>ilmlar yaratildi. 1947 y. Axborot va radioeshittirish vazirligi huzurida kinematografiya boʻlimi tashkil etildi. Xalq hayetini haqqoniy aks ettirgan fil-mlar paydo boʻldi ("Yer farzandlari", 1946, rej. Xoʻja Ahmad Abbos; "Maz-lumlar", 1949, rej. N.Ghosh). 1950-y.larda zamonning muhim ijtimoiy masalalariga bagishlangan "Daydi" (1951, rej. R.Kapur). "Ikki bigha yer" (1953, rej. B.Roy), "Yoʻldosh" (1953, rej. X.A.Abbos) yaratildi. Rej. S.Reyning "Yoʻldagi qoʻshiq" (1955), "Yengilmaganlar" (1957), "Apulning dunyosi" (1959)dan iborat kinotrilogiyasi jahon kino sanʼatida muhim voqea boʻldi. Usha davrda rej. G.Datt "Qogʻoz gullar", "Chanqoqlik", "Oy nuri" filmlarini yaratdi. 1960-y.larda koʻngilochar musiqali filmlar yara-tadigan Bombay studiyasidan farqli oʻlaroq real voqelikni aks ettiruvchi filmlar tayyorlaydigan Kalkutta kino maktabi vujudga keldi ("Xor", 1975; "Parashuram", 1978, ikkalasining rej. M.Sen; "Raqib", 1970; "Uzoq momaqaldiroq" 1973, ikkalasining rej. S.Rey; "Mantxan", 1977, rej. Sh.Benegal). 1970-y.larda rej. Ya.Chop-raning "Shoʻʼla", "Qayerdadir, qachon-dir", prodyuser R.Kapurning "Bob-bi", rej. R.Reddining "Dafn marosi-mi" filmlari ekranga chiqdi. 1980-y.larda rej. M.Kumarning "Inqilob", rej. B.R.Chopraning "Yonayotgan poyezd", rej. A.Gopalakrishnanning "Yuzma-yuz", rej. G.Aravindoning "Oridad" filmlari shuhrat qozondi. 1990y.larda rej. A.Chopraning "Dsvona dil", prodyuser M.Kumarning "Be-tob", "Yarador" kabi vatanparvarlik goyalari bilan sugorilgan filmlari ekrapga chiqli. Kino aktyorlaridan B.Saxni, D.Ananl, D.Kumar, M.Ku-mari, Raj, Rishi va Karishma Kapurlar (q Kapurlar tiasi), S.Nirgis, A.Bachchan, Amirxon, Shohruhxon, Sal-manxon, R.Mukerji, A.Patel, M.Dikshid va b. mashhur. H.da hujjatli filmlar ham chiqarilali. 1960 y. Puna sh.da Kinematografiya inti ochilgan. 1954 y.dan Bombayda xar yili Butun Hindiston kinofes-tivali oʻtkaziladi. Hiid kino sanʼ-ati vakillari Osiyo, Afrika va Lo-tin Amerikasi mamlakatlarining Toshkentdagi kinofsstinallarida faol qatnashib, koʻplab mukofotlarni qoʻlga kiritganlar. H.da yiliga 1000 dan ortiq film yaratiladi va u jahonda yaratilayotgan filmlarning 14% ni tashkil etadi.
 
larda rej. Ya.Chop-raning "Shoʻʼla", "Qayerdadir, qachon-dir", prodyuser R.Kapurning "Bob-bi", rej. R.Reddining "Dafn marosi-mi" filmlari ekranga chiqdi. 1980-y.larda rej. M.Kumarning "Inqilob", rej. B.R.Chopraning "Yonayotgan poyezd", rej. A.Gopalakrishnanning "Yuzma-yuz", rej. G.Aravindoning "Oridad" filmlari shuhrat qozondi. 1990y.larda rej. A.Chopraning "Dsvona dil", prodyuser M.Kumarning "Be-tob", "Yarador" kabi vatanparvarlik goyalari bilan sugorilgan filmlari ekrapga chiqli. Kino aktyorlaridan B.Saxni, D.Ananl, D.Kumar, M.Ku-mari, Raj, Rishi va Karishma Kapurlar (q Kapurlar tiasi), S.Nirgis, A.Bachchan, Amirxon, Shohruhxon, Sal-manxon, R.Mukerji, A.Patel, M.Dikshid va b. mashhur. H.da hujjatli filmlar ham chiqarilali. 1960 y. Puna sh.da Kinematografiya inti ochilgan. 1954 y.dan Bombayda xar yili Butun Hindiston kinofes-tivali oʻtkaziladi. Hiid kino sanʼ-ati vakillari Osiyo, Afrika va Lo-tin Amerikasi mamlakatlarining Toshkentdagi kinofsstinallarida faol qatnashib, koʻplab mukofotlarni qoʻlga kiritganlar. H.da yiliga 1000 dan ortiq film yaratiladi va u jahonda yaratilayotgan filmlarning 14% ni tashkil etadi.
 
== Oʻzbekiston — Hindiston munosabatlari ==