Ispaniya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Shrikarsan (munozara | hissa) Removing Link GA template as it is now available in wikidata |
CoderSIBot (munozara | hissa) Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi |
||
Qator 18:
== Tarixi ==
I. hududida odam quyi paleolit davridan yashaydi. Leridadan Kadisgacha boʻlgan hududlarda mezolitga oid qoyatosh suratlari koʻp topilgan. Mil. av. 7-a.dan I.ning jan. va sharqiy sohil boʻylari finikiyaliklar va yunonlar tomonidan oʻzlashtira boshlangan. Mil. av. 700—500 y.larda Oʻrta dengiz sohilida iberlar madaniyati paydo boʻldi. Mil. av. 5—3-a.larda Pireney ya.o. orkali kelgan kelpiarnmt iberlar b-n qoʻshilib ketishi natijasida kelipiberlar shakllangan. Mil. av. 3-a. oxirlarida I. hududining koʻp qismi Karfagen qoʻl ostiga oʻtdi. Mil. av. 2-a. boshiga kelib rimliklar karfagenliklarni siqib chiqardi. Mil. av. 197 y.da Rim I. hududini 2 viloyat (Yaqin Ispaniya va Olis Ispaniya)ga boʻlib yubordi. Mil. 409 y. I.ga alanlar, svev va vandallar, 418 y.dan vestgotlar kirib kela boshladi. 711—718 y.larda Pireney ya. o.ning deyarli hammasini arablar bosib olib, 756 y. mustaqil davlat — Kordova amirligini, 929 y.da esa Kordova xalifaligini tuzdi. Kordovada sugʻoriladigan dehqonchilik paydo boʻldi, hunarmandchilik, savdosotiq, fan va madaniyat yuksaldi. 1031 y. xalifalik bir necha amirlikka boʻlindi. 8-a.dan boshlab mavrlar koʻl ostida boʻlgan yerlarni ispanlar kay-tarib ola boshladilar (Rekonkista dav-ri). Rekonkista davrida Kastiliya va Aragon qirolliklari vujudga keldi (11-a). 12-a.da dvoryanlar, ruhoniylar, shaharliklar va yuqori tabaqa dehqonlardan iborat korteslar paydo boʻldi. Ular qirol hokimiyatini cheklab turdilar.
1479 y. Aragon b-n Kastiliya oʻrtasida tuzilgan sulola ittifoqi (aragonlik Ferdinand b-n kastiliyalik Iza-bellaning 1469 y.gi nikohi) natijasida I. yagona davlatga aylandi. 1480 y. absolyutizm quroli hisoblangan inkvizitsiya joriy qilinib, mavr va yahudiylar (asosan, dehqonlar-, hunarmandlar, savdogarlar) mamlakatdan quvildi. 1504 y. I.ga Neapol qirolligi (Jan. Italiya) va Sitsiliya qoʻshib olindi. I. 1494—1559 y.larda Italiyaga qarshi urushlarda Shim. va Oʻrta Italiyaning qator yerlarini bosib oldi. Karl I ning taxtga oʻtirishi (1516) b-n I.da Gabsburglar sulolasi hukm sura boshladi. Shu yili I.ga Niderlandiya qoʻshib olindi.
16-a.ning 1-yarmida I. Markaziy va Jan. Amerikaning kup qismini, Filipp II davrida Filippin o.lari (1563—73)ni bosib oldi va Portugaliya (1581)ni oʻziga qoʻshdi. I. qiroli Karl I Gabsburg "Muqaddas Rim im-periyasi"ning qiroli boʻlgach, Karl V nomini oldi. Bu paytda I. Yevropaning siyosiy reaksiya markaziga aylandi. I.ga qaram boʻlgan Niderlandiyada 1566 y. inqilobi boshlandi. 1581 y. Birlashgan viloyatlar respublikasining tashkil qilinishi b-n Shim. Niderlandiya I.dan ajralib chikdi. I. 16— 17-a.larda Angliya b-n urushib, dengizdagi ma-vqeidan mahrum boʻldi ("Yengilmas armada" — ispan flotining 1588 y.dagi halokati bunga yoʻl ochdi). Oʻttiz yillik urush (1618—48), Fransiya hamda Angliya b-n boʻlgan urushlar natijasida tuzilgan Vestfaliya (1648), Pireney (1659), Axen (1668) va Nimvegen (1678) sulxlariga binoan, I. Yevropada gegemonlik qilish huquqidan mah-rum boʻldi. Gabsburglarning soʻnggi vakili Karl II vafoti (1700) va ispan taxtining Burbonlarga oʻtishi munosabati b-n ispan merosi uchun Yevropada urush (1701 — 14) boshlandi. Natijada I. Italiya, Jan. Niderlandiya va Gibraltardagi yerlaridan ajraldi. Karl III davri (1759—88)da maʼrifatli absolyutizm ruhidagi islohot oʻtkazildi.
1808 y. Fransiya I.ni bosib olishga kirishdi. Ispan xalqining bosqinchilarga qarshi milliy harakati birinchi ispan inqilobi b-n qoʻshilib ket-di (1808—14). I.da boshlangan milliy ozodlik urushlari Amerikadagi ispan mustamlakalarida ozodlik harakatining (1810—26) avj olishiga turtki boʻldi. Natijada bir qancha mustamla-kalar mustaqillikka erishdi. Napoleon I yengilgach, Burbonlar taxtni qay-ta egallab, absolyutizmni tikladi. 1820 y. qoʻzgʻolon koʻtarilib, u inqilobga aylandi. Inqilob 1823 y. Muqaddas ittifoq tomonidan bostirildi.
1834—43 y.larda ishchilar qarakati avj oldi va utopik sotsializm goyalari tarqala boshladi. 1868 y. boshlangan inqilob natijasida respublika oʻrnatildi (1873). Respublika tarafdorlari oʻrtasida hamjihatlik yoʻqligi oqibatida demokratik kuchlar magʻlubiyatga uchrab, Burbonlar sulolasi qayta tiklandi (1874). I.-Amerika urushi (1898)da I. magʻlubiyatga uchrab, Kuba, Puertoriko, Guam va Filippindan mahrum boʻldi, ispan monarxiyasi za-iflashdi. Respublika tarafdorlari faollashdi va ishchilar harakati avj oldi.l-jahon urushi yillarida I. beta-raf turdi. 1921 y. ispan qoʻshinlari Marokashda magʻlu-biyatga uchragach, monarxiya inqirozi yanada kuchaydi. Choʻchib qolgan reaksiya 1923 y. sent.da harbiy toʻntarish qilib, general M. Primo de Rivera harbiy hokimiyatini oʻrnatdi.
1931 y. 14 sent.da boshlangan inqilob natijasida respublika eʼlon kilindi. 1936—39 y.lardagi milliy-inqilobiy urushda demokratik kuchlar magʻlubiyatga uchrab, respublika agdarilgach, general F. Frankoning fashist diktaturasi (1939—75) oʻrnatildi. Respublika davri qonunlari bekor qilindi, fashistlarning I. falangasi deb atalgan partiyasidan tashkari barcha siyosiy partiyalar tarkatib yuborildi, inqilobchilar qatagʻonga uchradi, sinfiy kasaba uyushmalari tugatildi. Yarim millionga yakin ispanlar chet elga qochdi.
Qator 80 ⟶ 74:
20-a. I. tarixi va ispan madaniyati tarixidagi eng dramatik va sermahsul davrdir. Bu davrdagi soʻz sanʼatining ravnaqi prozaik va dramaturglar Xose Echegaray-i-Eysagirre, Migel de Unamuno, Ramon Mariya del Vals-Inklan, Pio Baroxii-Nesa, Xasinto Benaventei-Martines, shoirlar Anto-nio Machado, Xuan Ramon Ximenes, Federiko Garsia Lorka nomlari b-n bogʻliq. 30-y.larda inqilobiy adabiyot yaratildi. S. M. Arkonada, X. Arderius va b. adiblar ishchilar manfaatini himoya qilib, reaksiyani fosh etuvchi asarlar yaratdilar. Bu davrda shoirlar koʻproq romans janrida ijod etdilar.
Mamlakatda fashist rejimi oʻrnatilgach, ispan adabiyoti tushkunlikka uchradi, koʻp adiblar chet elga ketib krldilar. Kamillo Xose Selaning romanlari oʻsha davrning nisbatan yaxshi asarlaridir. Uning birinchi "Pasku-al Duartening oilasi" (1942) romani 40—50-y.lardagi ispan adabiyoti uchun harakterli boʻlgan tremendizm (isp. tremendo — dahshatli) oqimini boshlab berdi. Tremendist-yozuvchilar insonning du-nyoda chinakam yolgizligini, oʻlim, zoʻravonlik inson hayotining muqarrar bir qismi ekanini nazarda tutdilar. Yirik zamonaviy ispan prozaigiMigel Delibes ham ijodining boshlangʻich davrida shu oqim taʼsirida boʻlgan. Keyingi yillardaD. Medio, A. Matute hayotni haqqoniy tasvirlash b-n birga inson ruhiyatining nozik jihatlarini ochib berdilar. V. Aleyksandre oʻzining falsafiy lirikasida insonparvarlik gʻoyalarini qaror toptirishga intiladi.
Bask adabiyoti ning dastlabki namunasi B. Dechepare yozgan "Bask tilining ibtidosi" (1545) nomli diniy va ishqiy sheʼrlar toʻplamidir. 17-a.da diniy (P. De Ashular va b.), 18-a.da maʼrifatchilik gʻoyalari (M. de Larramendi va b.) ilgari surildi. 19-a.ning oʻrtalaridan romantizm yetakchi oqimga aylandi. Ayni vaqtda realistik asarlar ham paydo boʻldi (D. Agirrening "Dengiz suvlari", "Qirqquloq" romanlari). Hokimiyatga fashistlarning kelishi (1939) bask milliy madaniyati rivojiga jiddiy toʻsiq boʻldi. N. de Ormaecheaning vatanparvarlik ruxidagi "Bask" dostoni, X. Echayde va X. A. Irasustaning realistik romanlari diqqatga sazovor.
Qator 92 ⟶ 84:
Meʼmorligi — qad. I. hududida paleolit va neolit davrlariga oid madaniyat yodgorliklari, rimliklar hukmronligi davriga mansub teatr binolari, ehrom, koʻpriklar saqlangan. Arablar madaniyat yodgorliklaridan hashamatli masjidlar, saroylar qolgan (Kordovadagi masjid, 8-a., Granadadagi Alhumro saroyi, 13—14-a.lar). Ispan qirolligi vujudga kelgach, Asturiyada San-Migel de Lino, Santa-Kristina de Lena va b. cherkovlar kurildi (9-a.). Jan.da qalʼa shaklidagi devorlar bunyod etildi. Avila sh.ning devorlari (11-a.), Toledodagi "Quyosh darvozasi" (12-a.) shu davr meʼmorligining namunalaridan. Bu binolarda arab meʼmoriy uslubining taʼsiri koʻzga tashlanadi. 11-a.ning 2-yarmidan meʼmorlik, asosan, roman uslubiyan (Santyagode-K.ompostela sh.dagi sobor), keyinroq Uygʻonish ruhida (Sa-ragosadagi La Seo sobori) rivojlandi. 13-a.dan shaharlar taraqqiy etishi munosabati b-n gotika uslubi ravnaq topdi (16-a. boshlarigacha). Burgos, Toledo, Leon sh.larida eng yaxshi gotika soborlari qurildi. I. oʻrta asr meʼmorligida mavritan meʼmorligi va "mu-dehar uslubi" oʻziga xosdir. "Mudehar" uslubida gotika va arab uslublarining eng yaxshi tomonlari mujassamlantirilgan. Bu yerda sirlangan pishiq gʻishtdan qurilish va badiiy bezak ashyosi sifatida foydalanib, gilamsimon naqshlar yaratildi. Ganchkori oʻyma naq-shlar keng qoʻllanildi. 16-a. 1-yarmi I. meʼmorligi italyan Uygʻonish davri meʼmorligi taʼsiri ostida boʻldi (Granadada Karl V saroyi, 1526 y. boshlangan, meʼmor P. Machuka). Bu davrda Amerikani bosib olgan ispanlar yuborib turgan asil metallar b-n asilzodalarning saroyini bezatish urf boʻldi. Hashamdor "plateresko uslubi" ispan Uygʻonish davrining milliy meʼmoriy uslubiga aylandi. Cherkovlar ichini badiiy hunarmandchilik buyumlari b-n bezashga zoʻr berildi. Bino atroflari tilla suvi yugurtirilgan jimjimador panjaralar b-n oʻraldi. Oddiy turar joylarni esa odmigina qilib qurish davom etdi. 17—18-a.larda barokko uslubi rivojlandi (meʼmor X. B. de Churrigera va b.). 18-a.ning 2-yarmida fransuz va italyan sanʼati taʼsirida klassitsizm tarqaldi (meʼ-morlardan V. Rodriges, X. de Vilyanue-va). 19-a. meʼmorligida eklektika va modern uslubi ustun boʻldi. 20-a.da esa funksionalizm keng tarqaddi (Madriddagi universitet shaharchasi, ippodrom va b.).
Tasviriy sanʼatga oid qad. yodgorliklar I.da anchagina saklangan. Bular Altamira va b. gʻorlarning devorlariga chizilgan hayvonlar tasvirlari (paleolit davriga oid), mamlakat sharqidagi gʻorlardan topilgan kulollik buyumlari va ov, urush manzaralari tasvirlari (neolit davriga oid), shuningdek, keltiberlarning haykallari, vestgotlarning zargarlik buyumlari va b. 8— 9-a.lardan ispan tasviriy sanʼati shakllandi. Qoʻlyozmalar uchun miniatyuralar, naqshlangan yogʻoch haykalchalar va sh.k. yaratildi. Roman va gotika uslublariga xos rasmlarda xalq ijodining taʼsiri namoyon boʻldi. 15-a. oʻrtalarida rassomlik (P. Berrugete, A. Fernandes) va haykaltaroshlik (X. de Siloe, D. Forment) oʻrta asr qoliplaridan chi-qib, haqqoniy timsollar b-n boyidi. 16-a. oxiri — 17-a. boshlarida realistik tamoyillar kuchaydi. F. Ribalta, F. Errera, D. el-Greko kabi rassomlar, A. Kano, P. de Mena, X. Martines Montanyes kabi haykaltaroshlar qirol saroyidan olisda yashab ijod qildilar va anʼanani yanada rivojlantirdilar. 17-a.da Ribera, F. Surbaran, D. Velaskes kabi buyuk rassomlarning ijodi tufayli ispan milliy rassomligi oʻzining yuqori choʻqqisiga koʻtarildi. F. Goyya asarlarida milliy realistik sanʼat, X. Madraso, X. Alvares ijodida ispan xalqining ozodlik uchun kurashi yorqin aks etdi. 19-a.da va 20-a. boshlarida realistik tamoyillar avj ola boshladi. 20-a. 1-yarmida for-malistik oqimlar (kubizm, syurrealizm va b.) tarqaldi (haykaltarosh P. Gorgalo, rassom S. Dali va b.). Ispan xalqining 1936—39 y.lardagi ozodlik kurashi koʻpgina rassom va haykaltaroshlarni fashizmga karshi birlashtirdi. Bu kurashda P. Pikasso ham ishtirok etdi. Urush yillarida grafika va plakat tasviriy sanʼatda yetakchi oʻrinni egalladi. Zamonaviy ispan sanʼatida manzara janri keng tarqalgan. B. Palensiya, X. Vakero, A. Delgado kabi rassomlar va ularning izdoshlari ona yurt tabiatining nafis va real manzaralarini, uning mehnatkash kishilarining goʻzal qiyofalarini yaratdilar. Tasviriy sanʼatda demokratik tamoyillar kuchayib borayotir.▼
Musiqa uslublari koʻp va rang-barang . Xalq musiqasida asosiy 5 ta mahalliy uslub ajratiladi: bask, galisiy, katalon, kastil va andalusiy. Ispan raqslari ohangdorligi, taʼsirchanligi, shaklining xilma-xilligi b-n ajralib turadi. Bolero, xota, fandango, segidilya, kachucha kabi xalq raqslari mashhur. Cholgʻu asboblari: gitara, skripka kabi torli, tamburin, tun-tun va pandereta, kastenyeta kabi urma sozlar, flyuviol fleytasi va b. 6—7-a.larda diniy madhiya (gimn) janri rivoj topdi. 8-a.dan boshlab I.da arab musiqasi anʼanalariga asoslangan yangi uslub taraqqiy etdi (Ziryob mak-tabi, 9-a.). 12-a.da romans janri yuzaga keldi. 14-a.da trubadur (sayyor shoir, qoʻshiqchi)lar musiqasi ravnaq topdi — kantiga, albada, pastural, retroen-sa janrlari maromiga yetkazildi. Mu-siqali teatrning dunyoviy shakllari vujudga keldi. 15—16-a.larda milliy sanʼat ravnaq topdi. B. Ramos de Pare-xa, F. Salinas va b. musiqa nazariyasi va estetikasiga oid asarlar yaratdilar. 17-a.da I.ga xos opera janri — sarsuela, 18-a.da lirik musiqali komediya — tonadilya janri shakllanib, milliy ilgʻor gʻoyalar targʻib qilindi. 19-a. 1-yarmida Madrid va Barselonada konservatoriya, opera teatrlari ochildi. 19-a. oxiridan F. Pedrel va uning izdoshlari I. Albenis, E. Granados, M. de Falya yangi milliy musiqa maktabiga asos soldi. Ularning ijodi ispan mu-siqasining choʻqqisi, 20-a. Gʻarbiy Yevropa klassik musiqasining namunasiga aylandi. 20-a.da ijrochilik sanʼati yuksak pogʻonaga koʻtarildi. Milliy ozodlik urushi yillarida S. Bakari-se, E. K. Chapi, K. Palasioning ommaviy inqilobiy vatanparvarlik qoʻshiqlari keng tarqaldi. Franko rejimi oʻrnatilgach, koʻp musiqachilar chet ellarga ketishga majbur boʻldi. Zamonaviy kompozitorlar — O. Espla Triay, E. va K. Alfterlar, G. Pitaluga, P. Sorosabal va b.▼
▲da Ribera, F. Surbaran, D. Velaskes kabi buyuk rassomlarning ijodi tufayli ispan milliy rassomligi oʻzining yuqori choʻqqisiga koʻtarildi. F. Goyya asarlarida milliy realistik sanʼat, X. Madraso, X. Alvares ijodida ispan xalqining ozodlik uchun kurashi yorqin aks etdi. 19-a.da va 20-a. boshlarida realistik tamoyillar avj ola boshladi. 20-a. 1-yarmida for-malistik oqimlar (kubizm, syurrealizm va b.) tarqaldi (haykaltarosh P. Gorgalo, rassom S. Dali va b.). Ispan xalqining 1936—39 y.lardagi ozodlik kurashi koʻpgina rassom va haykaltaroshlarni fashizmga karshi birlashtirdi. Bu kurashda P. Pikasso ham ishtirok etdi. Urush yillarida grafika va plakat tasviriy sanʼatda yetakchi oʻrinni egalladi. Zamonaviy ispan sanʼatida manzara janri keng tarqalgan. B. Palensiya, X. Vakero, A. Delgado kabi rassomlar va ularning izdoshlari ona yurt tabiatining nafis va real manzaralarini, uning mehnatkash kishilarining goʻzal qiyofalarini yaratdilar. Tasviriy sanʼatda demokratik tamoyillar kuchayib borayotir.
▲dan boshlab I.da arab musiqasi anʼanalariga asoslangan yangi uslub taraqqiy etdi (Ziryob mak-tabi, 9-a.). 12-a.da romans janri yuzaga keldi. 14-a.da trubadur (sayyor shoir, qoʻshiqchi)lar musiqasi ravnaq topdi — kantiga, albada, pastural, retroen-sa janrlari maromiga yetkazildi. Mu-siqali teatrning dunyoviy shakllari vujudga keldi. 15—16-a.larda milliy sanʼat ravnaq topdi. B. Ramos de Pare-xa, F. Salinas va b. musiqa nazariyasi va estetikasiga oid asarlar yaratdilar. 17-a.da I.ga xos opera janri — sarsuela, 18-a.da lirik musiqali komediya — tonadilya janri shakllanib, milliy ilgʻor gʻoyalar targʻib qilindi. 19-a. 1-yarmida Madrid va Barselonada konservatoriya, opera teatrlari ochildi. 19-a. oxiridan F. Pedrel va uning izdoshlari I. Albenis, E. Granados, M. de Falya yangi milliy musiqa maktabiga asos soldi. Ularning ijodi ispan mu-siqasining choʻqqisi, 20-a. Gʻarbiy Yevropa klassik musiqasining namunasiga aylandi. 20-a.
Teatri qadim zamonlardan I. xalqi turmushining , urf-odati va karnavallarining tarkibiy qismi boʻlgan. Oʻrta asrlarda u boshqa mamlakatlardagi singari diniy va xalq teatri yoʻnalishida rivojlandi. 14—15-a.larda birinchi saroy teatrlari yuzaga keldi. 16-a.da professional va yarim professional truppalar tashkil topdi. Dramaturg va aktyor Lope de Rueda bu ishga boshchilik qildi. 16-a. 2-yarmidan Madrid, Sevilya, Valensiya, Barselona, Granada va b. yirik shaharlarda doimiy xalq teatrlari — korralilar ochildi. Ularda S. M. Servantes, Lope de Vega, Tirso de Molina va b. dramaturglarningasarlari sahnalashtirildi. 17-a.da A. de Sisneros, N. de los Rios, A. de Vilyegas va b. rahbarligidagi truppalar shuxrat qozondi. 18-a.da fransuz klassitsizmi, estetikasini meros qilib olgan saroy teatrlarida musiqali spektakllar mashhur boʻldi. 1708 y. "Kinos del Peral" nomli opera teatri tashkil boʻldi. Sarsuela, say-net, tonadilya kabi kichik janrlarda klassik davr anʼanalari saqlanib qoldi. 19-a.da romantik dramaturgiya va realistik komediya rivojlandi. 1849 y. Madridda "Espanol" teatri ochildi, 1847 y. Barselonada "Liseo" opera teatri ish boshladi. 20-a. boshlarida tan-K.IDIY realizm karor topdi. 1931 y.dan soʻng teatrda ilgʻor islohotlar oʻtkazildi. G. Lorka va A. Kasoni I. teatrini demokratlashtirishga harakat qildi.
Hokimiyat Franko qoʻliga oʻtgach, ilgʻor islohrtlar bekor qilindi, sahnada koʻngilochar spektakllar qoʻyildi. 50-y.lardan yirik shaharlarda yana klassik asarlar sahnalashtirila boshladi. I. teatrlarining keyingi yillardagi repertuaridan B. Brext, J. B. Pristli, A. Miller, G. Lorka va b. dramaturglarning oʻtkir ijtimoiytanqidiy pye-salari oʻrin oldi. Madridda 20 dan ortiq teatr bor. Aktyorlar Madrid va Barselona konservatoriyalarining sahna maqorati boʻlimlarida hamda Mad-riddagi drama sanʼati maktabida tayyorlanadi.
| |||