Litva: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k clean up, replaced: km2 → km² using AWB |
CoderSIBot (munozara | hissa) Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi |
||
Qator 60:
1558 y. Rossiya bilan Livoniya urushi boshlandi. Bu urush L. uchun muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. L. hukmron doiralari Rossiyaga qarshi urushda yordam olish niyatida Polsha bilan yaqin aloqa oʻrnatdi. 1569 y. Lyublin ittifoqi tuzilib, Polsha bilan L. Rech Pospolita davlatiga birlashdi.
1654—67 y.lari rus qoʻshinlari L. ning sharqiy qismini, 1655 y. Vilnyus va Kaunas sh.larini bosib oldi. 1667 y. Smolensk yaqinida Rech Pospolita va Rossiya oʻrtasida Andrusov sulhi imzolandi (Belorussiya yerlari va Ukrainaning Dnepr daryosi oʻng qirgʻoq tomonidagi yerlar L. tarkibida qoldi). Shim. urush (1700—21) yillarida Rech Pospolita Rossiyaning it-tifoqsoshi boʻldi. 17—18-a.larda Rech Pospolita siyosiy inqirozga uchradi va 1772,1793, 1795 y.larda Prussiya, Avstriya, Rossiya oʻrtasida boʻlinib ketdi. L. Rossiyaga qoʻshildi. 19-a. 2-yarmida podsho hukumati L.da millatchilik siyosatini kuchaytirdi. Oʻlkada milliy ozodlik harakati boshlandi. 1888 y. Vilnyusda L. kasaba uyushma harakatiga asos solgan Oʻzaro yordam kassasi va L. sotsial-demokratiyasi tashkil topdi.l-jahon urushi yillarida L. xududi harbiy harakatlar maydoniga aylandi. 1915 y. kuzida L. hududini Germaniya qoʻshinlari bosib oldi. 1918 y. 16 fev. da L. davlatining mustaqilligi eʼlon qilindi. 1918 y. dek. da L. hududining katta qismida shoʻro hokimiyati oʻrnatildi va 1919 y. fev.da Litva-Belorussiya shoʻro respublikasi eʼlon qilindi. 1919 y. avg .da nemis qoʻshinlarining hujumidan soʻng Qizil Armiya boʻlin-malari L.dan chiqib ketishga majbur boʻldilar. 1920 y. L. bilan RSFSR oʻrtasida imzolangan shartnomaga muvofiq, shoʻro hukumati L. mustaqilligini tan oldi. 1940 y. iyunda L. hududiga shoʻro qoʻshinlari kiritildi. 1940 y. iyulda Xalq Seymiga saylovlar boʻlib oʻtdi. 1940 y. 21 iyulda L. shoʻro respublikasi eʼlon qilindi. 1941 y.da L.ni nemis-fashist qoʻshinlari bosib oldi, 1944 y. iyul —1945 y. yanv.da shoʻro armiyasi tomonidan ozod qilindi. 1990 y. 11 martda respublika Oliy Kengashi L. davlatini qayta tiklash haqidagi hujjatni qabul qildi va mamlakat L. Respublikasi deb atala boshladi. 1990 y. mayda L. Oliy Kengashi L.ning davlat mustaqilligi haqidagi deklaratsiyami qabul qildi. L. 1991 y.dan BMT aʼzosi. 1992 y. 5 avg .da OʻzR bilan diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — 16 fev. — L. davlati kayta tiklangan kun (1918).
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. L. demokratik partiyasi, 1989 y.da tuzilgan, 1902—20 y.larda shu nomda faoliyat koʻrsatgan partiyaning vorisi; L. sotsial-demokratik partiyasi, 2001 y.da asos solingan; Vatan ittifoqi, 1993 y.da tuzilgan; Markaz ittifoqi, 1992 y.da tuzilgan; L. xristian demokratik partiyasi, 1990 y.da asos solingan; L. erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1990 y.da tuzilgan.
Qator 90 ⟶ 86:
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. L.da bir necha gaz. va jur. nashr etiladi. Eng muhimlari: "Letuvoye aydas" ("Litva aks sadosi", litva tilidagi kundalik gaz., 1917 y.dan), "Letuvos ritas" ("Litva tonggi", litva va rus tilidagi kundalik gaz., 1919 y.dan), "Gimtine" ("Ona diyor", litva tilidagi oylik jur., 1989 y.dan), "Atgimimas" ("Uygʻonish", litva tilidagi haftanoma, 1988 y.dan), "Bichyuliste" ("Doʻstlik", litva tilidagi haftalik gaz., 1990 y.dan). ELTA telegraf axborot agentligi 1995 y.dan aksiyadorlik jamiyati, 1920 y.da asos solingan; L.da radioeshittirish 1926 y.dan, telekoʻrsatuv 1957 y.dan ishlaydi. L. radio va televideniyesi 1940 y. Vilnyus sh.da tashkil etilgan.
Adabiyoti. L. xalqi oʻz qarashlari va orzu-umidlarini boy ogʻzaki ijodiyotida — qoʻshiqdar, ertaklar, afsonalar, maqolalarda ifoda etgan. Kds. yozma yodgorliklari 14—16-a.larda (yilnomalar, huquq mavzuidagi va tarbiyaviy asarlar) yaratilgan. 16—17-a.larda, asosan, diniy adabiyotlar nashr qilingan (M. Dauksha, Y. Bretkunas va b.)- 17— 18-a.larda litva tilida epigrammalar, dostonlar, sheʼriy maktublar yuzaga keldi (A. Shimelpenigis, K. Milkus va b.). 19-a. 1-yarmida L. adabiyoti rivojiga shiorlar D. Poshka ("Jemaytiya va Litva mujigi"), A. Baranauskas ("Anikshchyay qaragʻayzori"), yozuvchi M. Valanchyus ("Palangalik Yuze") kabilar munosib hissa qoʻshdilar. 19-a. 2-yarmi va 20-a. boshlarida adabiyotda turli janrlar yuzaga keldi. V. Kudirka, P. Vaychaytis, Mayronis (I. Machyulis taxallusi), G. PyatkyavichayteBite va b. ijod qila boshladi. L. adabiyotida tanqidiy realizmning shakllanishi yozuvchi Yu. Jemaytening ijodi bilan bogʻliq ("Kelin", "Pyatras Kurmyalis"). Realist yozuvchilardan V. Kreve, Vayjgantas va b. ijodida romantik anʼanalar namoyon boʻldi. 40—60-y.larda P. Svirka, Y. Shimkus, S. Neris kabi yozuvchilar yetishib chiqdi.
2-jahon urushi yillarida E. Mejelaytis, V. Reymeris va b. yosh shoirlar voyaga yetdi. Urushdan keyingi yillarda Stuoga, Simonaytite, Y. Avijyus va Y. Gribas kabi yozuvchilar samarali ijod qildilar, 50—70-y.larda yaratilgan Ye. Simonaytitening "Vilyuye Karalyus", A. Belyauskausning "Kaunas romani", Y. Avijyusning "Yoʻqotilgan boshpana" romanlari, E. Mejelaytisning "Inson" sheʼriy toʻplami, Yu. Marsinkyavichyusning "Qon va kul", "Devor" dostonlari, Yu. Grushasning "Gerkus Mantas" dramasi L. adabiyotining yutugʻi boʻldi.
Qator 100 ⟶ 94:
Oʻzbek va L. xalqlari oʻrtasidagi adabiy aloqalar rivojlangan. L. adabiyotining eng yaxshi namunalaridan M.Slutskisning "Jasorat" romani, E.Mejelaytisning "Inson" sheʼriy toʻplami, K.Donyalaytisning "Yil fasllari" dostoni va b. asarlar oʻzbek tiliga tarjima qilingan. Oʻzbek adiblaridan Abdulla Qodiriyning "Mehrobdan chayon", Oybekning "Navoiy", Gʻafur Gʻulomning "Shum bola", Abdulla Qahhorning "Sinchalak", Asqad Muxtorning "Chinor" romani va b. asarlar litva tiliga tarjima qilingan.
Meʼmorligi. L. hududida mil. av. 4— 2-ming yilliklarga mansub turar joy qoldiqlari topilgan. Ular aylana, oval shaklida qurilgan. 5—8-a.larda atroflari chuqur qilib, yogʻochlar bilan oʻralgan qarorgoxlar, 9—12-a.larda yogʻoch qoʻrgʻonlar vujudga kelgan. 14-a.da muhim joylarda mudofaa inshootlari qurilgan, qoʻrgʻonlar qurilishida minoralarga ahamiyat berilgan. 15-a.dan boshlab L.da shaharlar qurilishi tez oʻsdi (koʻpincha, uylar ikki qavatli qilib, birinchi qavatda savdo doʻkonlari, ikkinchi qavatda esa turar joylar qurilgan). 16-a.dan Uygʻonish davri madaniyati taʼsiri kuchaydi. 17—18-a.larda barokko uslubida serhasham katolik cherkovlar, saroylar qurildi. 18-a.ning oxiri va 19-a.ning 1-yarmida klassitsizm tamoyillari yoyildi (Vilnyusdagi katta butxona, hoz. rasmlar galereyasi, shahar ratushasi, hoz. Badiiy muzey). 19-a.ning 2-yarmida va 20-a. boshlarida L. meʼmorligida oʻtmishdagi uslublarga taqlid kuchaydi, 20—30-y.larda xalq sanʼati va neoklassika anʼanalari taʼsirida binolar qurildi (Kaunasdagi bank, meʼmor M. Songayla). 2-jahon urushidan key-in shaharlar bosh reja asosida qayta tiklandi, yangi shaharlar vujudga keldi, yirik panelli uylar qurilishi avj oldi. Binolarning old tomonlarini bezatishda yogʻoch, keramika, vitraj, metalldan foydalanishga eʼtibor berildi ("Nyaringa" mehmonxonasi va qahvaxonasi, meʼmorlar A. va V. Nasvitislar va b.). Litvalik meʼmorlar loyihasi asosida Toshkent (Chilonzor)da ham bir necha uy qurilgan.▼
▲dan boshlab L.da shaharlar qurilishi tez oʻsdi (koʻpincha, uylar ikki qavatli qilib, birinchi qavatda savdo doʻkonlari, ikkinchi qavatda esa turar joylar qurilgan). 16-a.dan Uygʻonish davri madaniyati taʼsiri kuchaydi. 17—18-a.larda barokko uslubida serhasham katolik cherkovlar, saroylar qurildi. 18-a.ning oxiri va 19-a.ning 1-yarmida klassitsizm tamoyillari yoyildi (Vilnyusdagi katta butxona, hoz. rasmlar galereyasi, shahar ratushasi, hoz. Badiiy muzey). 19-a.ning 2-yarmida va 20-a. boshlarida L. meʼmorligida oʻtmishdagi uslublarga taqlid kuchaydi, 20—30-y.larda xalq sanʼati va neoklassika anʼanalari taʼsirida binolar qurildi (Kaunasdagi bank, meʼmor M. Songayla). 2-jahon urushidan key-in shaharlar bosh reja asosida qayta tiklandi, yangi shaharlar vujudga keldi, yirik panelli uylar qurilishi avj oldi. Binolarning old tomonlarini bezatishda yogʻoch, keramika, vitraj, metalldan foydalanishga eʼtibor berildi ("Nyaringa" mehmonxonasi va qahvaxonasi, meʼmorlar A. va V. Nasvitislar va b.). Litvalik meʼmorlar loyihasi asosida Toshkent (Chilonzor)da ham bir necha uy qurilgan.
Tasviriy sanʼati. L. hududida neolit davriga mansub odamlar va hayvonlarning juda sodda kahrabo, yogʻoch haykalchalari, keramika idishlari topilgan. 9—12-a.larda metallni badiiy ishlash rivoj togan (qurol, zargarlik buyumlari). 16—17-a.larda portretlar koʻp yaratilgan. Kitob nashr qilishning yoʻlga qoʻyilishi bilan ksilografiya rivojlangan. 17—18-a.larda saroy va cherkovlarni bezashda haykaltaroshlik va rassomlik sanʼatidan keng foydalanilgan. 19-a.da yangi davr milliy sanʼati shakllandi. 20-a. boshlarida milliy rassomlik shakllanishiga Adabiy-badiiy jamiyat faoliyati taʼsir oʻtkazdi. Haykaltaroshlardan Yu. Zikaras va P. Rimsha realistik anʼanalarni davom ettirishdi. Rassom M. Chyurlenis ijodida adabiy folklor fantastikasi simvolika bilan hamohang boʻlib ketgan. Zamonaviy rassomlar orasida A. Savitskas, S. Veyverite, Y. Shvajas, V. Yurkunas va b. ajralib turadi. Kahraboga sayqal berish, yogʻochsozlik, qoʻlda toʻqish sanʼati rivoj topgan.
Qator 112 ⟶ 100:
Musiqasi. Adabiy folklori laparlar, asosan, ishqiy qoʻshiq (dayna)larga boy. Koʻpchilik boʻlib aytiladigan qad. qoʻshiqlar sutartine deb ataladi. Xalq raqslari turli shakllar yasab, mayin tushiladi. Musiqa asboblari orasida torli sozlardan kankles, puflama so-zlardan ragas (burgʻu), daudite (uzun truba), skuduchay, lumzdyalis (fleyta turlari), urib chalinadigan sozlardan skrabalay va b. keng tarqalgan. Professional musiqa 14-a.dan rivojlandi. 16-a.dan cherkov xor musiqa maktablari vujudga keldi, zodagonlarning saroylarida kapella, opera va balet truppalari tashil etildi. 18-a.da Vilnyus teatrida Gʻarbiy Yevropa kompozitorlarining opera va baletlari sahnalashtirildi. 1803 y.da Vilnyus un-tida musiqa kafedrasi ochildi. 1906 y.da "Vilnyaus kankles" jamiyatining kuchi bilan birinchi milliy opera (M. Petrauskas, "Birute") sahnaga qoʻyildi. M. Chyurlenis ilk milliy simfonik va kamer musiqa asarlarini yaratdi. 1920 y.da Kaunasda opera teatri, 1921 y.da balet studiyasi, 1933 y.da konservatoriya ochildi. 1940 y.da Vilnyusda filarmoniya, xalq ijodiyoti uyi, musiqa bilim yurti tashkil etildi. 1948 y.da opera va balet teatri Kaunasdan Vilnyusga koʻchirildi. Keyingi yillarda mahalliy mualliflarning "Marite" operasi, "Dengiz sohilida" baleti, "Oltin dengiz" operettasi tomoshabinlarga taqdim etildi. Simfoniya va kamer janrlari rivoj topdi. Kompozitorlardan A. Rachyunas, Yu. Yuzelyunas, A. Belazaras, V. Yugova, B. Dvarionas va b. barakali ijod qildi. Vilnyus konservatoriyasi, ped. in-tining musiqa boʻlimi, Shyaulyay ped. in-tining musiqa f-ti, 5 musiqa bi-lim yurti, musiqa va xoreografiya maktablari musiqadan taʼlim beradi. Dirijyorlardan — B. Dvarionas, I. Shvya-das, S. Sondyaskis, xonandalardan — K. Petrauskas, Y. Stasyunas, V. Noreyka va b. mashhur.
Teatr sanʼati unsurlari litva xalq hangomalari va turli marosimlarida koʻp uchraydi. 16—18-a.larda maktab teatrlari faoliyat koʻrsatgan. 1785 y.da Vilnyusda tuzilgan professional truppa L.da birinchi xalq teatriga asos boʻldi. 1905—07 y.larda va undan keyin Vilnyus, Kaunas, Shyaulyay va b. shaharlarda havaskorlik teatrlari, drama toʻgaraklari tashkil topdi. 1919—40 y.larda Kaunas teatr hayotining markazi boʻldi. Bu yerda Milliy teatr (1919 va 1923—25), "Vilkolakis" satira teatri (1919—25) faoliyat koʻrsatib, K. Glinskiye, Yu. Vay-chkus, A. Sutkus kabi rej.lar samarali ijod qilib, muvaffaqiyatga erishdilar.
Keyingi yillarda Vilnyus davlat teatri va b. bir kator teatrlarda ja-hon va litva dramaturgiyasining eng yaxshi asarlari sahnaga qoʻyildi (Yu. Marsinkyavichyusning "Qon va kul", Yu. Grushasning "Gerkus Mantas" va b.). Sahna sanʼati rivojiga B. Dauguvetis, Yu. Siparis, D. Banionis, B. Babkauskas, S. Yukna va b. aktyor hamda rej.lar katta hissa qoʻshdilar.
| |||