187 764
ta tahrir
Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi
k (clean up, replaced: km2 → km² using AWB) |
CoderSIBot (munozara | hissa) (Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi) |
||
|
Qirgʻoqning umumiy uz. 3000 km ga yaqin. Qirgʻoqlari qoyali, tik, oʻrtacha balandlikda, jan.da past, yassi, ayrim joylarda botqoqliklar bor. Mamlakatning shim. qismida Sharqiy Afrika yassitogʻligi joylashgan, u gʻarbdan sharqqa zinapoyasimon pasay-ib boradi. Hududning kattagina semiki Mozambik payettekisligi egallaydi. Foydali qazilmalardan kumir, uran va temir rudalari, asbest, fosforit, slyuda, oltin, sharkda berilliy, niobiy, tantal, litiy ruda konlari bor.
M.ning shim. qismida iqlim subekvatorial mussonli, jan.da tropik, passatli. Mozambik payettekisligida yanv.ning Urtachi t-rasi 26°—30°, iyulniki 15°—20°, yassitogʻlikda (qish va yezda) 3°—5° dan past. Yillik yogin 750–1000 mm, sohilda 1500 mm gacha. Yirik daryolari — Zambezi, Limpopo, Savi, Ruvuma. Hayvonot dunyosi boy va xilma-xil. Yirik sut emizuvchilar, asosan, qoʻriqxona va milliy bogʻlarda saqlanib qolgan. Chunonchi, Gorongoza milliy bogʻida fil, begemot, arelon, timsohlar, Marrumeu qoʻriqxonasida kafr buyvollari yashaydi. Oʻrmonlarda maymun kup. Turli ilon va qushlar uchraydi. M.da Ba-nine, Zinave, Bazaruto milliy boglari ham bor.▼
▲ning Urtachi t-rasi 26°—30°, iyulniki 15°—20°, yassitogʻlikda (qish va yezda) 3°—5° dan past. Yillik yogin 750–1000 mm, sohilda 1500 mm gacha. Yirik daryolari — Zambezi, Limpopo, Savi, Ruvuma. Hayvonot dunyosi boy va xilma-xil. Yirik sut emizuvchilar, asosan, qoʻriqxona va milliy bogʻlarda saqlanib qolgan. Chunonchi, Gorongoza milliy bogʻida fil, begemot, arelon, timsohlar, Marrumeu qoʻriqxonasida kafr buyvollari yashaydi. Oʻrmonlarda maymun kup. Turli ilon va qushlar uchraydi. M.da Ba-nine, Zinave, Bazaruto milliy boglari ham bor.
Aholisi, asosan, bantu tili oilasiga mansub xalqlar (makua, tsonga, malavi, shona)dan iborat. M.ning shim. qismida sharqiy bantu xalqlari, jan. qismida jan. -sharqiy bantu xalqlari yashaydi. Yevropa va Osiyodan kuchib kelganlar (portugallar, hindlar, pokistonliklar), arablar, mulatlar ham bor. Rasmiy til — portugal tili. Mahalliy tillardan — shim.da imakua va chinyanja, jan.da chishona va shangoalan tillarida koʻproq gaplashiladi. Aholining 70% mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi; qolganlari xristian va musulmonlar. Aholining 17% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Beyra, Maputu, Nampula.
M.ning eng qad. aholisi bushmenlar va gottentotyaaranr. Keyinchalik M.ga bantu tilida soʻzlashuvchi qabilalar kelib oʻrnashgan. Mil. 1ming yillikning oxiri va 2-ming yillikning boshlarida M. hududida Monomotap davlati vujudga keldi. 8-a.daarablar, 16-a. boshlarida portugallar bostirib keldi. 1629 y.gi ogʻir shartli bitimdan soʻng Monomotap davlati Portugaliyaga tobe boʻlib qoldi. 17—18-a.larda Portugaliya mustamlakachilari M. hududida qul savdosi bilan shugʻullandi. 1752 y.dan Portugaliyaning Sharqiy Afrika sohilidagi yerlarida generalkapitan boshliq mustamlaka maʼmuriyati taʼsis etildi. 1909 y. Portugaliya Jan. Afrika Itti-foqi maʼmuriyati bilan har yili M. mahalliy aholisidan 100 ming ishchini Transvaaldagi kumir va oltin konlariga majburan yuborish haqida konvensiya tuzdi.
1920 y. M.dan kelgan afrikalik talabalar Lissabonda vatanparvarlar tashkiloti — Afrika ligasini tuzdi. Keyinchalik M.da Afrika assotsiatsiyasi, mozambikliklar assotsiatsiyasi va b. tashkilotlar yuzaga keldi. Bu tashkilotlar mustamlakachilikka qarshi tuzilgan edi. 1925 y. transport ishchilari va dokerlar, 1949 y. Lorensu-Markish (hoz. Maputu)da ishchi va dokerlarning ish tashlashlari boʻlib oʻtdi. 1964 y. 25 sent.da M.ni ozod qilish fronti - FRELIMO (1962 y.da tuzilgan) rahbarligida quroldi qoʻzgʻolon boshlandi. Portugaliya qoʻshinlariga qarshi qurolli kurash jarayonida FRELIMO oʻz armiyasini tuzdi va dastlab Kabu-Delgadu, Nyasa okruglarida, 1968 y.dan Tete okrugi atrofida jang boshladi. 1973 y. oxirida mamlakat hududining ‘/4 qismi FRELIMO nazoratiga oʻtdi.
1974 y. 25 apr. da Portugaliyada fashis-tlar istibdodi agʻdarilgach, 1974 y. 5 sent. dan Portugaliya muvaqqat hukumati bilan FRELIMO oʻrtasida muzokara olib borildi va 20 sent.da M.da hokimiyat muvaqqat hukumat qoʻliga oʻtdi. 1975 y. 25 iyunda M. rasman mustaqil davlat maqomiga ega boʻldi. 1990 y. noyab.gacha mamlakat M. Xalq Respublikasi, soʻng M. Respublikasi deb ataldi. M.ni ozod qilish fronti hamda respublika hukumati keng ijtimoiy va iqtisodiy oʻzgarishlarni nazarda tutgan dastur ishlab chiqsi va uni amalga oshirishga kirishdi. Biroq portugallar koʻplab ketib qolishi natijasida malakali mutaxassislar yetishmay qoldi. Koʻpgina sanoat korxonalari toʻxtadi, q.x. ekinzorlari huvillab qoldi. Tashqi qarz oshdi, tashqi savdo qiyinlashdi. FRELIMO partiyasi sanoat va q.x.ni rivojlantirishga intilib, muhim iqtisodiy va ijtimoiysiyosiy tadbirlar oʻtkazdi. Anʼanaviy xususiy xoʻjaliklarga keng yoʻl ochildi. Qoʻshilmaslik va barcha mamlakatlar bilan doʻstlik tashqi siyosatga asos qilib olindi. M. — 1975 y.dan BMT aʼzosi. 1991 y. 27 dek.da OʻzR suverenitetini tan oldi. Milliy bayrami —25 iyun — Mustaqillik kuni (1975).▼
▲gacha mamlakat M. Xalq Respublikasi, soʻng M. Respublikasi deb ataldi. M.ni ozod qilish fronti hamda respublika hukumati keng ijtimoiy va iqtisodiy oʻzgarishlarni nazarda tutgan dastur ishlab chiqsi va uni amalga oshirishga kirishdi. Biroq portugallar koʻplab ketib qolishi natijasida malakali mutaxassislar yetishmay qoldi. Koʻpgina sanoat korxonalari toʻxtadi, q.x. ekinzorlari huvillab qoldi. Tashqi qarz oshdi, tashqi savdo qiyinlashdi. FRELIMO partiyasi sanoat va q.x.ni rivojlantirishga intilib, muhim iqtisodiy va ijtimoiysiyosiy tadbirlar oʻtkazdi. Anʼanaviy xususiy xoʻjaliklarga keng yoʻl ochildi. Qoʻshilmaslik va barcha mamlakatlar bilan doʻstlik tashqi siyosatga asos qilib olindi. M. — 1975 y.dan BMT aʼzosi. 1991 y. 27 dek.da OʻzR suverenitetini tan oldi. Milliy bayrami —25 iyun — Mustaqillik kuni (1975).
Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. M.ni ozod qilish fronti (FRELIMO) partiyasi, 1962 y. 25 iyunda tuzilgan; M. milliy qarshiligi partiyasi, 1976 y.da asos solingan. M. mehnatkashlari tashkiloti kasaba uyushmasi, 1983 y.da tashkil etilgan.
Meʼmorligi, tasviriy va amaliy sanʼati. Vumba togʻi yon bagʻirlaridagi suratlar M. hududidagi eng qad. yodgorliklardir. Ular ohularning , yalangʻoch va kiyimli odamlarning qizil boʻyoqda tasvirlangan rasmlaridan iborat. Oʻrta asrlardan bir qancha shaharlarda portugal istehkomlari (Mozambik sh.dagi qalʼa, Mozambik o.dagi San-Sebash-tyan qalʼasi) qolgan. Zamonaviy meʼmor A. Guyedish loyihasi asosida qurilgan murakkab tuzilishdagi turar joylar va jamoat binolari (Chikumbandagi q.x. maktabi, Inyambanedagi kottej va b.) shaharlar meʼmoriy qiyofasiga oʻziga xoslik baxsh etgan. Odatda, M. xalqlarining uylari 2 to-ifada quriladi. Dengiz sohilida turar joylar yogʻoch va chiviqlardan, toʻgʻri burchak tarhli qilib solinadi va ustidan loy bilan suvaladi, tomi 2 tomonga nishab qilib, oʻt-oʻlan bilan yopiladi. Mamlakat ichkarilarida esa uylar dumaloq, oʻrtasiga ustun oʻrnatilib, tomi konus shaklida qamish va shox-shabba bilan yopiladi. Uy devorlariga koʻpincha rangbarang boʻyoklarda jonivorlar suratlari va turli rasmlar solinadi. Derazalarga naqshlar tushiriladi. 20-a.ning 2-yarmida shaharlarda yevropacha imoratlar kurila boshladi.
Amaliy va tasviriy sanʼatida yogʻochdan erkak va ayollarning , bola koʻtargan onalarning haykalchalarini, turli shakllarni yasash, savat va bordon toʻqish, zarang idishlar yasash va ularni bezash odat boʻlgan. Oshqovoq poʻstlogʻidan idishlar qilinadi, sopol idishlarga botiq va boʻrtma naqshlar tushiriladi. Uy eshiklari, mebellar oʻymakorligi urf boʻlgan. 19-a.ning 40-y.laridan milliy rangtasvir maktabi vujudga kela boshladi (birinchi rassom ayol Bertina Lopish). 50-y.larda bir guruh rassom va haykaltaroshlar voyaga yetdi (rassomlar V.G. Malangatan va A. Chissanu, haykaltarosh N. Langa, rangtasvirchi V. Mankeu, Mashaana, Mukaveli va b.).
== Musiqasi ==
| |||