Qirgʻiziston: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa)
Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi
Qator 29:
 
== Tarixi ==
Q.da topilgan arxeologik yodgorliklar bu hududda taxm. 300 ming yil ilgari odam yashaganligidan darak beradi. Mil.av. 3-ming yillik oxiri — 2-ming yillik boshlarida avval mis, keyinchalik jezdan ishlangan qurollar tarqalgan. Q.ning shim.da saklar qabila ittifoqi (mil.av. 7— 3-a.lar), keyinchalik ular oʻrnida usunlar (mil.av. 2-a. — mil. 2-a.) qabila ittifoqi mavjud boʻlgan. Janubiy r-nlar mil.av. 2—1-a.larda Davan davlati, keyinchalik mil. 1—4-a.larda kushon qirolligi tarkibida boʻlgan. 5-a.da Q. shim.dagi koʻchmanchi qabilalar oʻtroklasha boshladi. 6—7-a.larda Q. Turk xoqonligi tarkibida boʻldi. Q. Gʻarbiy Turk xoqonligining markazi boʻlib, xoqonlik poytaxti — Suyob sh. Chu vodiysida (Toʻqmoq sh. oʻrnida) joylashgan. Shim. K.da oʻtroqhayotning rivojlanishida Oʻrta Osiyoning dehqonchilik vohalaridan koʻchib kelgan aholining roli katta boʻlgan. 6—8-a.larda koʻchmanchi turkiy qabilalar Oʻrxun-Yenisey yozuvidan, oʻtroq aholi sugʻd yozuvidan foydalangan. Q. hududida shomoniylik, zardushtiylik, buddaviylik va xristian dinlari tarqalgan. 8-a.ning boshida Q.dagi siyosiy hokimiyat turgash zodagonlari qoʻliga oʻtgan. 8-a. oʻrtalarida Oltoydan Tyanshanga qarluqlar kelib, bu yerdagi hokimiyatni egallab olishgan. Qarluqlar hukmronligi 10-a. oʻrtasiga qadar davom etgan. Tyanshanda qirgʻiz qabilalari yashagani haqidagi ilk yozma manbalar 10-a.ga oiddir. Bu davrda Chu va Talas vodiylarida shahar va qishloqlar soni koʻpaygan. Ular Issiqkoʻl qirgʻoqlarida ham vujudga kelgan. Shahar va qishloqlar aholisi — Oʻrta Osiyoning boshqa viloyatlari bilan bogʻliq boʻlgan hunarmandlar va savdogarlar koʻchmanchilari ip-gazlama, charm, yogʻoch, sopol, metall buyumlar, gʻalla, quruq meva va b. bilan taʼmin-lab turishgan.
 
Koʻchmanchilar shaharlarga chorvachilik mahsulotlarini yetkazib berganlar. Qarluqlar mulkining markazi — Chu vodiysi orqali Buyuk ipak yoʻli oʻtgan. 10a. oʻrtasidan taxm. 12-a. oʻrtalarigacha Q. hududida Qoraxoniylar davlatinnng asosiy qismi joylashgan. Chu vodiysida davlat poytaxti — Bolasogʻun (hoz. Boʻrona sh. xarobasi) boʻlgan. 10— 12-a.larda Talas vodiysi kumush va b. metallar ishlab chiqarilishining yirik markazi hisoblangan. Koʻplab shaharlarda (Bolasogʻun, Oʻzgan va b.) hunarmandchilik, savdo va madaniyat taraqqiy etgan. 13-a. boshida boshlangan moʻgʻullar istilosi qirgʻiz xalqi shakllanishi jarayonini uzoq muddatga toʻxtatib qoʻygan, koʻplab shahar-qishloqlar (14-a. boshiga kelib) vayron boʻlgan, oʻtroq dehqonchilik xoʻjaliklari tanazzulga yuz tutgan. Shim. Q.da shu davrdan boshlab yarim koʻchmanchi chorvadorlik xoʻjalikning yetakchi tarmogʻiga aylangan. Oʻrta Osiyoga moʻgʻullar bilan birga koʻplab koʻchmanchi qabilalar koʻchib kelgan. Tyan-shanning bir qismi va Sharqiy Turkiston Chigʻatoy ulusi tarkibiga kirgan. Chigʻatoy ulusining parchalanishi (1348) natijasida Qashqar, Yettisuv oʻlkasi va Ili vohasida Moʻgʻuliston davlati tashkil topgan. Chigʻatoy xonlaridan Muborakshoh va Baroqxon qoʻl ostidagi qabilalar bilan Yettisuvdan Movarounnahrga koʻchib oʻtadilar. muborakshoh Ohangaron vohasiga, Baroqxon esa Chagʻoniyonga kelib oʻrnashadi. Bu hol Chigʻatoy ulusining ikkiga boʻlinib ketishiga sabab boʻlgan. Shu vaqtdan boshlab, ulusning sharqiy va shim.-sharqiy qismida qolgan turkiy va moʻgʻul qabilalari oʻzlarini moʻgʻullar, mamlakatni esa Moʻgʻuliston deb atay boshladilar. 1348 y. Chigʻatoy naslidan boʻlgan Tugʻluq Temur Moʻgʻuliston xoni qilib koʻtarilgan. Amir Qamariddin hukmronligi davrida Amir Temur unga qarshi 1370—90 y.larda 7 marta qoʻshin tortib borgan va uni oʻziga tobe etgan. Amir Temur vafotidan soʻng temuriylar davrida Ulugʻbek 1425 y. Moʻgʻulistonga zafarli yurish qilgan. 15-a.ning oxirida Moʻgʻuliston mayda-mayda qismlarga ajralib ketgan. 15-a.ning 2-yarmida Shim. Q. hududida qirgʻiz qabilalarining birlashuvi natijasida dastlabki mustaqil xonlik vujudga kelgan, uning aholisini bu davrga kelib shakllangan qirgʻiz xalqi tashkil etgan.
larda Davan davlati, keyinchalik mil. 1—4-a.larda kushon qirolligi tarkibida boʻlgan. 5-a.da Q. shim.dagi koʻchmanchi qabilalar oʻtroklasha boshladi. 6—7-a.
 
larda Q. Turk xoqonligi tarkibida boʻldi. Q. Gʻarbiy Turk xoqonligining markazi boʻlib, xoqonlik poytaxti — Suyob sh. Chu vodiysida (Toʻqmoq sh. oʻrnida) joylashgan. Shim. K.da oʻtroqhayotning rivojlanishida Oʻrta Osiyoning dehqonchilik vohalaridan koʻchib kelgan aholining roli katta boʻlgan. 6—8-a.larda koʻchmanchi turkiy qabilalar Oʻrxun-Yenisey yozuvidan, oʻtroq aholi sugʻd yozuvidan foydalangan. Q. hududida shomoniylik, zardushtiylik, buddaviylik va xristian dinlari tarqalgan. 8-a.ning boshida Q.dagi siyosiy hokimiyat turgash zodagonlari qoʻliga oʻtgan. 8-a. oʻrtalarida Oltoydan Tyanshanga qarluqlar kelib, bu yerdagi hokimiyatni egallab olishgan. Qarluqlar hukmronligi 10-a. oʻrtasiga qadar davom etgan. Tyanshanda qirgʻiz qabilalari yashagani haqidagi ilk yozma manbalar 10-a.ga oiddir. Bu davrda Chu va Talas vodiylarida shahar va qishloqlar soni koʻpaygan. Ular Issiqkoʻl qirgʻoqlarida ham vujudga kelgan. Shahar va qishloqlar aholisi — Oʻrta Osiyoning boshqa viloyatlari bilan bogʻliq boʻlgan hunarmandlar va savdogarlar koʻchmanchilari ip-gazlama, charm, yogʻoch, sopol, metall buyumlar, gʻalla, quruq meva va b. bilan taʼmin-lab turishgan.
 
Koʻchmanchilar shaharlarga chorvachilik mahsulotlarini yetkazib berganlar. Qarluqlar mulkining markazi — Chu vodiysi orqali Buyuk ipak yoʻli oʻtgan. 10a. oʻrtasidan taxm. 12-a. oʻrtalarigacha Q. hududida Qoraxoniylar davlatinnng asosiy qismi joylashgan. Chu vodiysida davlat poytaxti — Bolasogʻun (hoz. Boʻrona sh. xarobasi) boʻlgan. 10— 12-a.
 
larda Talas vodiysi kumush va b. metallar ishlab chiqarilishining yirik markazi hisoblangan. Koʻplab shaharlarda (Bolasogʻun, Oʻzgan va b.) hunarmandchilik, savdo va madaniyat taraqqiy etgan. 13-a. boshida boshlangan moʻgʻullar istilosi qirgʻiz xalqi shakllanishi jarayonini uzoq muddatga toʻxtatib qoʻygan, koʻplab shahar-qishloqlar (14-a. boshiga kelib) vayron boʻlgan, oʻtroq dehqonchilik xoʻjaliklari tanazzulga yuz tutgan. Shim. Q.da shu davrdan boshlab yarim koʻchmanchi chorvadorlik xoʻjalikning yetakchi tarmogʻiga aylangan. Oʻrta Osiyoga moʻgʻullar bilan birga koʻplab koʻchmanchi qabilalar koʻchib kelgan. Tyan-shanning bir qismi va Sharqiy Turkiston Chigʻatoy ulusi tarkibiga kirgan. Chigʻatoy ulusining parchalanishi (1348) natijasida Qashqar, Yettisuv oʻlkasi va Ili vohasida Moʻgʻuliston davlati tashkil topgan. Chigʻatoy xonlaridan Muborakshoh va Baroqxon qoʻl ostidagi qabilalar bilan Yettisuvdan Movarounnahrga koʻchib oʻtadilar. muborakshoh Ohangaron vohasiga, Baroqxon esa Chagʻoniyonga kelib oʻrnashadi. Bu hol Chigʻatoy ulusining ikkiga boʻlinib ketishiga sabab boʻlgan. Shu vaqtdan boshlab, ulusning sharqiy va shim.-sharqiy qismida qolgan turkiy va moʻgʻul qabilalari oʻzlarini moʻgʻullar, mamlakatni esa Moʻgʻuliston deb atay boshladilar. 1348 y. Chigʻatoy naslidan boʻlgan Tugʻluq Temur Moʻgʻuliston xoni qilib koʻtarilgan. Amir Qamariddin hukmronligi davrida Amir Temur unga qarshi 1370—90 y.larda 7 marta qoʻshin tortib borgan va uni oʻziga tobe etgan. Amir Temur vafotidan soʻng temuriylar davrida Ulugʻbek 1425 y. Moʻgʻulistonga zafarli yurish qilgan. 15-a.ning oxirida Moʻgʻuliston mayda-mayda qismlarga ajralib ketgan. 15-a.ning 2-yarmida Shim. Q. hududida qirgʻiz qabilalarining birlashuvi natijasida dastlabki mustaqil xonlik vujudga kelgan, uning aholisini bu davrga kelib shakllangan qirgʻiz xalqi tashkil etgan.
 
16-a.ning 1-yarmida qirgʻizlar oyratlar bosqiniga qarshi uzoq muddat kurash olib borganlar. 17—18-a. boshlarida Sharqiy Turkistonning siyosiy hayotida qirgʻizlarning ishtiroki kuchaygan. 18a. oxiri —19-a. boshlarida qirgʻizlar Rossiyadan panoh izlay boshladilar. Bunga ularni murakkab tashqi siyosiy vaziyat, ichki ahvolning turgʻun emasligi va oʻzaro savdo-sotiqdan manfaatdorlik majbur qilgan. 1814 y. va 1824 y. larda Issiqkoʻl qirgʻizlari delegatsiyasi Rossiyaning Gʻarbiy Sibirdagi maʼmurlari huzuriga borishgan. 19-a.ning 1-choragida Qoʻqon xonligi qoʻshinlarining qirgʻizlar ustiga harbiy yurishlari rus-qirgʻiz munosabatlarini toʻxtatgan. Qirgʻizlar Qoʻqon xonligi tarkibiga kirishgan. Bu davrda qoʻqonliklar tomonidan Pishpak (hoz. Bishkek), Toʻqmoq, Darautqoʻrgʻon va b. qalʼalar qurilgan. 19-a. ning 60—70y.larida butun Q. Rossiya imperiyasi tarkibiga qoʻshib olindi; avval Turkiston viloyati (1865—67), soʻng Turkiston general-gubernatorligi (1867—1917) tarkibida boʻldi. 1917 y. noyabr — 1918 y. iyunda sovet hokimiyati oʻrnatildi. 1918 y. apr.da q. [[yangi tuzilgan Turkiston ASSR tarkibiga kirdi]]. 1921—22 y.larda yer-suv islohoti oʻtkazildi. 1924 y. Oʻrta Osiyoda milliy davlat chegaralanishi oʻtkazilishi natijasida 1924 y. 14 okt.da RSFSR tarkibida Qora-qirgʻiz muxtor viloyati tashkil etildi. 1925 y. 25 mayda Qoraqirgʻiz muxtor viloyati Qirgʻiz muxtor viloyatiga, 1926 y. 1 fevral
 
dan Qirgʻiziston ASSR ga, 1936 y. 5 dek.dan SSSR tarkibidagi ittifoqdosh respublikaga aylantirildi. 1990 y. dek.dan Q. Respublikasi deb ataldi. 1991 y. 31 avg . da respublika Oliy Kengashi Q.ni mustaqil, suveren, demokratik davlat deb eʼlon qildi. 1993 y. 5 maydan Qirgʻiz Respublikasi deb nomlandi.
dan Qirgʻiziston ASSR ga, 1936 y. 5 dek.
 
dan SSSR tarkibidagi ittifoqdosh respublikaga aylantirildi. 1990 y. dek.
 
dan Q. Respublikasi deb ataldi. 1991 y. 31 avg . da respublika Oliy Kengashi Q.ni mustaqil, suveren, demokratik davlat deb eʼlon qildi. 1993 y. 5 maydan Qirgʻiz Respublikasi deb nomlandi.
 
2005 y. martda Q.da yuzaga kelgan iqtisodiy-ijtimoiy vaziyat amaldagi prezident A. Aqayevni oʻz lavozimidan ketishga majbur etdi. Q. — 1991 y. 31 dek.dan MDH tarkibida. 1992 y.dan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 31 avg . — Davlat mustaqilligi kuni (1991).
Qator 67 ⟶ 57:
Respublikada 30 ming oʻrinli 250 dan ziyod kasalxona muassasalarida 15 ming vrach, 30 mingdan ortiq oʻrta tibbiyot xodimi ishlaydi. Vrach va oʻrta tibbiyot xodimlari Tibbiyot institut va bilim yurtlarida tayyorlanadi. Respublika hududida 24 sanatoriy, 21 sanatoriy-profilaktoriy, 57 dam olish pansionati, 11 dam olish uyi, 43 bolalar sogʻlomlashtirish majmuasi va b. dam olish maskanlari bor (2002). Mashhur kurortlari: Oqsuv, Jetioʻgʻuz, Choʻlponota, jalolobod, Jirgalan.
 
Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. 19-a.ning 2-yarmida Q. hududida diniy maktablar — maktabxona va madrasalar boʻlgan. q. [[Rossiyaga qoʻshib olingach]], [[dastlabki rus boshlangʻich maktablari]], [[19-a]].ning 80-y.larida rus-tuzem maktablari ochildi. 1911 y. xotin-qizlar progimnaziyasi, 1912 y. erlar gimnaziyasi tashkil etildi; bu gimnaziya 1917 y.gacha Q. hududidagi yagona oʻrta oʻquv yurti boʻlgan. 1923 y. Q.dagi 327 maktabda 20 mingdan ortiq oʻquvchi oʻqigan. Q.da 2002 y.da 2056 umumiy oʻrta taʼlim maktabida 1168,1 ming , 113 gimnaziyada 72,2 ming , 50 litseyda 18,2 ming , 75 oʻrta hunar oʻquv yurtida 31178 oʻquvchi, 49 oliy oʻquv yurti (jumladan, 16 nodavlat oliy oʻquv yurti)da 214173 talaba taʼlim oldi. Yirik oliy oʻquv yurtlari: Qirgich milliy universiteti, gumanitar universitet, ped. universiteti, tibbiyot akademiyasi, politexnika, sanʼat, q.x. insti-tutlari (hammasi Bishkek sh.da). I.t.lar Qirgʻiziston milliy Fanlar akademiyasi institut va muassasalarida, 15 universitet va b. oliy oʻquv yurtlari, tarmoq vazirlik va muassasalarning i.t. institutlarida olib boriladi. 2002 y. respublikada 4623 ilmiy xodim (ilmiy pedagog kadrlar bilan birgalikda), jumladan, 345 fan d-ri va 1051 fan nomzodi i.t.lar olib bordi. 2002 y. mamlakatda 1035 kutubxona (19 mln. 790 ming asar) faoliyat koʻrsatdi. Ularning eng yirigi — Milliy kutubxona (900 mingdan ziyod asar)dir. yirik muzeylari: Oʻlkashunoslik davlat muzeyi, Tasviriy sanʼat milliy muzeyi, Tarix muzeyi.
Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. 19-a.ning 2-yarmida Q. hududida diniy maktablar — maktabxona va madrasalar boʻlgan. q. [[Rossiyaga qoʻshib olingach]], [[dastlabki rus boshlangʻich maktablari]], [[19-a]].ning 80-y.
 
larida rus-tuzem maktablari ochildi. 1911 y. xotin-qizlar progimnaziyasi, 1912 y. erlar gimnaziyasi tashkil etildi; bu gimnaziya 1917 y.gacha Q. hududidagi yagona oʻrta oʻquv yurti boʻlgan. 1923 y. Q.dagi 327 maktabda 20 mingdan ortiq oʻquvchi oʻqigan. Q.da 2002 y.da 2056 umumiy oʻrta taʼlim maktabida 1168,1 ming , 113 gimnaziyada 72,2 ming , 50 litseyda 18,2 ming , 75 oʻrta hunar oʻquv yurtida 31178 oʻquvchi, 49 oliy oʻquv yurti (jumladan, 16 nodavlat oliy oʻquv yurti)da 214173 talaba taʼlim oldi. Yirik oliy oʻquv yurtlari: Qirgich milliy universiteti, gumanitar universitet, ped. universiteti, tibbiyot akademiyasi, politexnika, sanʼat, q.x. insti-tutlari (hammasi Bishkek sh.da). I.t.lar Qirgʻiziston milliy Fanlar akademiyasi institut va muassasalarida, 15 universitet va b. oliy oʻquv yurtlari, tarmoq vazirlik va muassasalarning i.t. institutlarida olib boriladi. 2002 y. respublikada 4623 ilmiy xodim (ilmiy pedagog kadrlar bilan birgalikda), jumladan, 345 fan d-ri va 1051 fan nomzodi i.t.lar olib bordi. 2002 y. mamlakatda 1035 kutubxona (19 mln. 790 ming asar) faoliyat koʻrsatdi. Ularning eng yirigi — Milliy kutubxona (900 mingdan ziyod asar)dir. yirik muzeylari: Oʻlkashunoslik davlat muzeyi, Tasviriy sanʼat milliy muzeyi, Tarix muzeyi.
 
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. 2002 y. Q.da 183 gaz. va 83 jur. nashr etildi. Yiriklari: "Asaba" ("Bayroq", qirgʻiz tilida haftada 2 marta chiqadigan gaz., 2001 y.dan), "Vecherniy Bishkek" ("Bishkek oqshomi", rus tilidagi kundalik gaz., 1974 y.dan), "Kizil Tuusi" ("Qizil bayroq", qirgʻiz tilida haftada 2 marta chiqadigan gaz., 1924 y.dan), "Literaturniy Kirgizstan" ("Qirgʻiziston adabiyoti", rus tilida yiliga 4 marta chiqadigan jur.), "Slovo Kirgizstana" ("Qirgʻiziston soʻzi", rus tilida haftada 3 marta chiqadigan gaz., 1925 y.dan), "Erkin Too" ("Erkin togʻlar", qirgʻiz va rus tillarida haftada 2 marta chiqadigan hukumat gaz., 1991 y.dan). "KABAR" qirgʻiz milliy axborot agentligi 1937 y. yanvarda tashkil etilgan. Qirgʻiz Respublikasi teleradioeshittirish davlat korporatsi-yasi (1937 y. asos solingan), "Almaz" xususiy radiost-yasi, KOORT radio va televideniyesi (1992 y. tuzilgan), "Piramida" teleradiokompaniyasi (1991 y. asos solingan) mavjud. Radio-eshittirishlar 1931 y.dan, telekoʻrsatuvlar 1958 y.dan boshlangan.
 
Adabiyoti xalq ogʻzaki ijodining turli janrlari — ertak, doston, qoʻshiq, rivoyatlar ("Kurmanbek", "Kojojash", "Er-Tyoshtuk", "Janish Bayish") va "Manas" monumental qahramonlik eposi negizida rivojlangan. Shoir Toʻqtagʻul Sotilgʻonov ijodi 1917 y.gacha boʻlgan xalq sheʼriyatini zamonaviy sheʼriyat bilan bogʻlovchi halqa boʻldi. Barpi Aliqulov (1884—1949) sheʼrlarida ijtimoiy adolatsizlik, ekspluatatsiyaga qarshi norozilik tuygʻulari oʻz ifoasini topdi. Toʻgʻaloq Mulda oʻz sheʼrlarida qirgʻiz ayollarining turmushini bayon etdi. Qirgʻiz milliy yozma adabiyoti asoschisi shoir Aali Toʻqumboyevtr; uning dastlabki sheʼrlari 1924 y. birinchi qirgʻiz gaz. da bosilib chiqqan. 1920-y.larda dastlabki drama, qissa, dostonlar yaratildi. Qirgʻiz adabiyotidagi birinchi dramatik asar M.Tokoboyevning "Bechora Kakey" pyesasi (1927 y. sahnalashtirilgan), birinchi nasriy asar K.Bayalinovning "Ajar" hikoyasi (1928)dir. 30-y.larda adabiyotning barcha janr va turlari rivojlandi. T. Sidiqbekov, Q. Jontoshevlarning nasriy, M.Eleboyev, Q. Malikov, T. Umetaliyev, A. Osmonov, dungan shoiri Ya.Shivazaning sheʼriy, J.Turusbekov, J.Bokonboyevning dramatik asarlari bosilib chiqdi. 2-jahon urushi yillari (1939—45) qirgʻiz yozuvchilari vatan-parvarlik ruhida asarlar yozdilar (J. Bokonboyev, M.Eleboyev, A. Toʻqumboyev, Q. Malikov, T.Sidiqbekov, K. Bayalinov, A. Osmonov, T. Umetaliyev va b.). Qirgʻiz adabiyoti urushdan keyingi yillarda yanada rivojlandi. Adabiyotga yangi nomlar: birinchi qirgʻiz shoirasi N.Jetikashkayeva, adiblar Ch.Aygpmagpov, K.Bobulov, Sh.Abdiramanov, S.Eraliyev va b. kirib keldi. Yozuvchilardan N.Boytemirov,Sh.Beyshenaliyev, T. Qosimbekov va b., shoirlardan T.Abilqosimova, T.Kojomberdiyev, O. Sultonov, J. Abdikalikov, S.Abiqodirova, R. Risqulov va b., dramaturglardan R. Shukurbekov, T. Abdumoʻminov, B.Jaqiyev, M.Bayjiyev, B.Omuraliyev va b. mashhur. Qirgʻiz adiblarining koʻp asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilingan.
 
larda dastlabki drama, qissa, dostonlar yaratildi. Qirgʻiz adabiyotidagi birinchi dramatik asar M.Tokoboyevning "Bechora Kakey" pyesasi (1927 y. sahnalashtirilgan), birinchi nasriy asar K.Bayalinovning "Ajar" hikoyasi (1928)dir. 30-y.larda adabiyotning barcha janr va turlari rivojlandi. T. Sidiqbekov, Q. Jontoshevlarning nasriy, M.Eleboyev, Q. Malikov, T. Umetaliyev, A. Osmonov, dungan shoiri Ya.Shivazaning sheʼriy, J.Turusbekov, J.Bokonboyevning dramatik asarlari bosilib chiqdi. 2-jahon urushi yillari (1939—45) qirgʻiz yozuvchilari vatan-parvarlik ruhida asarlar yozdilar (J. Bokonboyev, M.Eleboyev, A. Toʻqumboyev, Q. Malikov, T.Sidiqbekov, K. Bayalinov, A. Osmonov, T. Umetaliyev va b.). Qirgʻiz adabiyoti urushdan keyingi yillarda yanada rivojlandi. Adabiyotga yangi nomlar: birinchi qirgʻiz shoirasi N.Jetikashkayeva, adiblar Ch.Aygpmagpov, K.Bobulov, Sh.Abdiramanov, S.Eraliyev va b. kirib keldi. Yozuvchilardan N.Boytemirov,Sh.Beyshenaliyev, T. Qosimbekov va b., shoirlardan T.Abilqosimova, T.Kojomberdiyev, O. Sultonov, J. Abdikalikov, S.Abiqodirova, R. Risqulov va b., dramaturglardan R. Shukurbekov, T. Abdumoʻminov, B.Jaqiyev, M.Bayjiyev, B.Omuraliyev va b. mashhur. Qirgʻiz adiblarining koʻp asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilingan.
 
 
== Meʼmorligi ==
Q. hududidan mil.av. 4—1-a.larga oid manzilgohlar topilgan; ular paxsadan qurilgan uylardan, mudofaa devorlari va minoralardan iborat boʻlgan. Qirgʻizlarning anʼanaviy turar joylari yigʻma oʻtov va xom gʻishtdan qurilgan oddiy uylar. 5—10-a.larda shaharlar paydo boʻldi, qoʻrgʻon va qasrlar, ibodatxona, rabot, karvonsaroylar bunyod etildi. 10-a. oʻrtasi — 12-a.da masjid, minora (Oʻzgan minorasi), maqbara (peshtoq-gumbazli; Oʻzgandagi 3 maqbara) kabi monumental binolar qurildi. 13-a.dan monumental maqbara (Manas maqbarasi, 14-a.) va karvonsaroy (Toshrabot karvonsaroyi, 15-a.),koʻshklar (Oʻsh sh. yaqinida Bobur qurdirgan koʻshk, 16-a. boshi) qurila boshladi. Q. Rossiyaga qoʻshib olingandan keyin shaharlar rivoj topa boshladi. Pishpak (hoz. Bishkek), Qorakoʻl, Toʻqmoq kabi shaharlar reja asosida (bir qavatli, paxsa va xom gʻishtdan) qurila boshladi. 20-a.ning 20-a.laridan eski shaharlar qayta tiklandi, puxta reja asosida yangi shahar (Jalolobod, Qizilqiya, Koʻkyongʻoq, Talas) va shaharchalar (Koʻktosh, Qorasuv va b.) barpo etildi. 30-y.larning oxiridan binolarda milliy bezaklardan keng foydalanildi (Bishkekdagi Yozgi teatr, meʼmor G.A.Gradov). 40-y.larning oxirlaridan mahalliy sharoit hisobga olingan holda yirik shaharlarning bosh rejalari ishlab chiqildi, shaharlar shu reja asosida qurila boshladi. 1960—70 y.larda binolar yigʻma temir-beton va shishadan barpo etila boshladi (Qirgʻiziston FA binosi, 1960-y.lar; Rus drama teatri, 1971; Sport saroyi, 1974, meʼ-mor M.Maruxov; Tasviriy sanʼat muzeyi, 1974, meʼmorlar Sh.Jekshenbo-yev, V.Nazarov, D.Irisqulov, hammasi — Bishkek sh.da; Oʻsh sh.dagi "Semetey" kinoteatri, 1976). Kurortlar qurilishiga eʼtibor berildi (Issiqkoʻl atrofida yirik kurort rni barpo etildi). Mamlakatda birinchi yirik panelli toʻqqiz qavatli uy 1975 y., oʻn ikki qavatli uy 1982 y., oʻn sakkiz qavatli uy 1985 y.quriddi.
Q. hududidan mil.av. 4—1-a.larga oid manzilgohlar topilgan; ular paxsadan qurilgan uylardan, mudofaa devorlari va minoralardan iborat boʻlgan. Qirgʻizlarning anʼanaviy turar joylari yigʻma oʻtov va xom gʻishtdan qurilgan oddiy uylar. 5—10-a.
 
larda shaharlar paydo boʻldi, qoʻrgʻon va qasrlar, ibodatxona, rabot, karvonsaroylar bunyod etildi. 10-a. oʻrtasi — 12-a.
 
da masjid, minora (Oʻzgan minorasi), maqbara (peshtoq-gumbazli; Oʻzgandagi 3 maqbara) kabi monumental binolar qurildi. 13-a.dan monumental maqbara (Manas maqbarasi, 14-a.) va karvonsaroy (Toshrabot karvonsaroyi, 15-a.),koʻshklar (Oʻsh sh. yaqinida Bobur qurdirgan koʻshk, 16-a. boshi) qurila boshladi. Q. Rossiyaga qoʻshib olingandan keyin shaharlar rivoj topa boshladi. Pishpak (hoz. Bishkek), Qorakoʻl, Toʻqmoq kabi shaharlar reja asosida (bir qavatli, paxsa va xom gʻishtdan) qurila boshladi. 20-a.ning 20-a.laridan eski shaharlar qayta tiklandi, puxta reja asosida yangi shahar (Jalolobod, Qizilqiya, Koʻkyongʻoq, Talas) va shaharchalar (Koʻktosh, Qorasuv va b.) barpo etildi. 30-y.larning oxiridan binolarda milliy bezaklardan keng foydalanildi (Bishkekdagi Yozgi teatr, meʼmor G.A.Gradov). 40-y.larning oxirlaridan mahalliy sharoit hisobga olingan holda yirik shaharlarning bosh rejalari ishlab chiqildi, shaharlar shu reja asosida qurila boshladi. 1960—70 y.larda binolar yigʻma temir-beton va shishadan barpo etila boshladi (Qirgʻiziston FA binosi, 1960-y.lar; Rus drama teatri, 1971; Sport saroyi, 1974, meʼ-mor M.Maruxov; Tasviriy sanʼat muzeyi, 1974, meʼmorlar Sh.Jekshenbo-yev, V.Nazarov, D.Irisqulov, hammasi — Bishkek sh.da; Oʻsh sh.dagi "Semetey" kinoteatri, 1976). Kurortlar qurilishiga eʼtibor berildi (Issiqkoʻl atrofida yirik kurort rni barpo etildi). Mamlakatda birinchi yirik panelli toʻqqiz qavatli uy 1975 y., oʻn ikki qavatli uy 1982 y., oʻn sakkiz qavatli uy 1985 y.quriddi.
 
 
== Tasviriy sanʼati ==
Q. hududidan topilgan qad. sanʼat asarlari namunalari neolit davriga mansub (Oq choʻnqir qoyatosh rasmlari, Soymalitosh rasmlari). Jez davrida qirma va qolipaki naqshli sopol idishlar tayyorlangan. Q.ning shim. hududlari va Tyanshandan qoʻtos, echki, sher, qoplonlarning bronzadan quyilgan haykalchalari topilgan (mil.av. 7-a. — mil. 5-a.). 5—10-a.larda qabrlar ustiga tosh haykalchalar oʻrnatilgan. 4—5-a.larga mansub sugʻdiylar qoʻrgʻonidan loydan quyib, har xil rangga boʻyab ishlangan Budda haykali (boʻyi 12 m dan ortiq) topilgan. Oʻtroq aholi oʻrtasida sirlangan sopol idishlar, oʻyma naqsh bilan bezatilgan ostadonlar tayyorlash, koʻchmanchi turkiy qabilalar orasida ot abzallarining qismlarini metalldan bezab tayyorlash rivojlangan:Q.da tasviriy sanʼat rivojida rassomlar V.V.Obrazsov, S.A.Chuykov, haykaltarosh O.M.Manuilova katta rol oʻynadi. 1930-y.lardan qirgʻiz milliy rassomligining asoschilaridan biri Gʻ.Aytiyev samarali ijod qildi. 1935 y. Bishkekda badiiy studiya (1939 y.dan Badiiy bilim yurti) ochildi. 1930-y.larda rassomlikda manzara janri rivoj topdi (S.A.Chuykov, Gʻ.Aytiyev, S.Oqilbekov va b.). 1930-y.larning oxirlarida grafiklardan L.A.Ilina, A.I.Mixalyov, A.A.Sgibnev va b. samarali ijod qildilar. 2-jahon urushi yillari tashviqot va satirik grafika (plakat, karikatura) yuksaldi, urush qahramonlariga bagʻishlangan rassomlik asarlari, haykallar ijod qilindi. 1950-y.larda portret va manzara janrlari rivojlandi (Gʻ.Aytiyev, S.Oqilbekov). 1950-y.larning oxiri — 60-y.larda A.Usubaliyev, S.Ishenov, D.Jumaboyev, A.Usmonov kabi rassomlar yetishdi. 1960y.larda haykaltaroshlardan T. Sodiqov, A.Muhiddinov samarali ijod qildilar.
 
larda rassomlikda manzara janri rivoj topdi (S.A.Chuykov, Gʻ.Aytiyev, S.Oqilbekov va b.). 1930-y.larning oxirlarida grafiklardan L.A.Ilina, A.I.Mixalyov, A.A.Sgibnev va b. samarali ijod qildilar. 2-jahon urushi yillari tashviqot va satirik grafika (plakat, karikatura) yuksaldi, urush qahramonlariga bagʻishlangan rassomlik asarlari, haykallar ijod qilindi. 1950-y.larda portret va manzara janrlari rivojlandi (Gʻ.Aytiyev, S.Oqilbekov). 1950-y.larning oxiri — 60-y.larda A.Usubaliyev, S.Ishenov, D.Jumaboyev, A.Usmonov kabi rassomlar yetishdi. 1960y.larda haykaltaroshlardan T. Sodiqov, A.Muhiddinov samarali ijod qildilar.
 
Xalq sanʼatida gilamchilik, kigiz bosish, kashtadoʻzlik, charm buyumlari tayyorlash va ularni bezash, kulollik kabi anʼanaviy tarmoklar rivojlangan.
Qator 100 ⟶ 80:
 
== Kinosi ==
1939 y. Frunze (hoz. Bishkek)da kinoxronikaning muxbirlik punkti tashkil etildi. 1942 y. uning negizida Frunze kinoxronika studiyasi ("Qirgʻiziston 2-jahon urushi davrida" filmi, 1944, rej. D.Erdman va b.)ga asos solindi, 1956 y. hujjatli va badiiy filmlar studiyasiga aylantirildi, 1961 y.dan "Qirgʻiz-film" kinostudiyasi deb nomlandi. 1950-y,lardan badiiy kinematografiya rivoj topa boshladi. Birinchi badiiy film "Saltanat" (1955, rej. V.P.Pronin, "Mosfilm" kinostudiyasi bilan hamkorlikda)dan keyin "Mendagi xatolik" (1958), "Olis togʻlarda" (1959), "Tyanshanlik qiz" (1960), "Choʻlpon — tong yulduzi" (1960, "Lenfilm" kinostudiyasi bilan hamkorlikda), "Toʻqtagʻul" (1961) kabi badiiy, "Ular Tyanshanda tugʻilganlar" (1958), "Toglar daryosi" (1960) kabi hujjatli filmlar yaratildi. 1960-y.lardan milliy adabiyot namunalari, xususan, Ch.Aytmatov asarlari ekranlashtirilishi qirgʻiz kinosida diqqatga sazovor ish boʻldi. Ch Aytmatov asarlari asosida yaratilgan "Dovon" (1961), "Saraton" (1963), "Birinchi oʻqituvchi" (1965), "Jamila" (1969, "Mosfilm" kinostudiyasi bilan hamkorlikda) va b. filmlar qirgʻiz kino sanʼatining yutugʻidir. "Karash dovonidagi oʻq ovozi" (1968), "Issiqkoʻl lolalari" (1972), "Oq kema" (1977), "Ilk turnalar" (1979, hammasining rej. B.Shamshiyev), "Yoshligimiz osmoni" (1966), "Urkuya" (1970), "Ulan" (1978; hammasining rej. T.Okeyev) kabi badiiy, "Norin kundaligi" (1971, rej. A.Vidugiris), "Pochta" (1972, rej. B.Abdildayev) hujjatli filmlari xalqaro kinofesti-vallarda mukofotlarga sazovor boʻlgan. Kino aktyorlardan M.Risqulov, D.Kuyukova, B.Kidikeyeva, T.Tursunboyeva, S.Choʻqmorov va b. mashhur.
 
lardan milliy adabiyot namunalari, xususan, Ch.Aytmatov asarlari ekranlashtirilishi qirgʻiz kinosida diqqatga sazovor ish boʻldi. Ch Aytmatov asarlari asosida yaratilgan "Dovon" (1961), "Saraton" (1963), "Birinchi oʻqituvchi" (1965), "Jamila" (1969, "Mosfilm" kinostudiyasi bilan hamkorlikda) va b. filmlar qirgʻiz kino sanʼatining yutugʻidir. "Karash dovonidagi oʻq ovozi" (1968), "Issiqkoʻl lolalari" (1972), "Oq kema" (1977), "Ilk turnalar" (1979, hammasining rej. B.Shamshiyev), "Yoshligimiz osmoni" (1966), "Urkuya" (1970), "Ulan" (1978; hammasining rej. T.Okeyev) kabi badiiy, "Norin kundaligi" (1971, rej. A.Vidugiris), "Pochta" (1972, rej. B.Abdildayev) hujjatli filmlari xalqaro kinofesti-vallarda mukofotlarga sazovor boʻlgan. Kino aktyorlardan M.Risqulov, D.Kuyukova, B.Kidikeyeva, T.Tursunboyeva, S.Choʻqmorov va b. mashhur.
 
 
Qator 108 ⟶ 86:
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, 1993 y. ikkala davlat oʻrtasida diplomatiya munosabatlari oʻrnatildi. 1992 y. iyuldan Toshkentda Q. elchixonasi, 1998 y. okt.dan Bishkekda Oʻzbekiston elchixonasi faoliyat yuritmokda. 2000 y. sent.da OʻzR Prezidenti I.Karimovning Bishkekka, 1996 y. dek. va 1998 y. noyabr
 
da Q. Prezidentining Oʻzbekistonga tashrifi boʻlib oʻtdi. 1996 y. 24 dek.da ikki davlat oʻrtasida imzolangan "Abadiy doʻstlik toʻgʻrisida"gi shartnoma davlatlar oʻrtasidagi munosabatlarning shartnomaviy-huquqiy asosi hisoblanadi. Davlatlar oʻrtasida gumanitar sohadagi hamkorlik mana shu shartnoma, 1994 y. 16 yanvarda imzolangan Madaniyat, sogʻliqni saqlash, fan, taʼlim, turizm va sport boʻyicha hamkorlikni chuqurlashtirish toʻgʻrisidagi hukumatlararo bitim, 1996 y. 24 dek.da imzolangan Madaniy hamkorlik toʻgʻrisidagi muassasalararo bitimga muvofiq amalga oshiriladi. 2005 y.gacha ikki davlat oʻrtasida ikki tomon uchun ahamiyatli boʻlgan 181 hujjat imzolangan. 2004 y. Oʻzbekiston Respublikasi bilan Q. oʻrtasidagi tovar aylanmasi 68,1 mln. AQSH dollarini, jumladan, eksport 43,6 mln. AQSH dollarini, import 24,5 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.
da Q. Prezidentining Oʻzbekistonga tashrifi boʻlib oʻtdi. 1996 y. 24 dek.
 
da ikki davlat oʻrtasida imzolangan "Abadiy doʻstlik toʻgʻrisida"gi shartnoma davlatlar oʻrtasidagi munosabatlarning shartnomaviy-huquqiy asosi hisoblanadi. Davlatlar oʻrtasida gumanitar sohadagi hamkorlik mana shu shartnoma, 1994 y. 16 yanvarda imzolangan Madaniyat, sogʻliqni saqlash, fan, taʼlim, turizm va sport boʻyicha hamkorlikni chuqurlashtirish toʻgʻrisidagi hukumatlararo bitim, 1996 y. 24 dek.
 
da imzolangan Madaniy hamkorlik toʻgʻrisidagi muassasalararo bitimga muvofiq amalga oshiriladi. 2005 y.gacha ikki davlat oʻrtasida ikki tomon uchun ahamiyatli boʻlgan 181 hujjat imzolangan. 2004 y. Oʻzbekiston Respublikasi bilan Q. oʻrtasidagi tovar aylanmasi 68,1 mln. AQSH dollarini, jumladan, eksport 43,6 mln. AQSH dollarini, import 24,5 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->