Qoraqalpogʻiston: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
kTahrir izohi yoʻq |
CoderSIBot (munozara | hissa) Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi |
||
Qator 83:
Tarixi. Qoraqalpogʻiston hududida odam soʻnggi paleolit davridan yashay boshlagan. Mil. av. 5-ming yillik — 2-ming yillik boshlarida aholi, asosan, Amudaryo deltasi va Orol, Kaspiy dengizlari yon atroflaridagi choʻllarda joylashgan. Mil.av. 2-ming yillik oxirida bu hududda sugʻoriladigan dehqonchilik paydo boʻlgan. Mil. av. 7— 6-a.larda Q. hududida qad. davlatchilik markazlari yuzaga kelgan. Mil. av. 4-a.da Axomaniylar saltanati tarkibidan ajralib chiqqach, yagona qad. Xorazm davlati tashkil topdi. Qoʻyqirilgan-qalʼa, Oyboʻgʻir va Burliqalʼa sh.lari xarobalarini qazish vaqtida qad. yozma yodgorliklar (mil. av. 4-a.ga oid), Qoʻyqirilganqalʼa va Oqshoxonqalʼada qad. tasviriy sanʼat va haykalta-roshlik yodgorliklari topildi. xorazmshoxdarning Tuproqqalʼa (mil. 3— 4-a. boshlari) saroyi soʻnggi antik dav . rning eng ulkan yodgorliklaridan biri hisoblanadi. 8-a.da arablar olib kelgan islom dini zardushtiylik aqidalarini surib chiqardi. 12—13a.larda buyuk Xorazmshohlar davlati Gʻarbiy Osiyo va Urta Sharkda eng yirik va kuchli davlat edi. 13-a.da moʻgʻullar isti-losidan soʻng bu davlat parchalanib ketdi. 14-a.da Xorazm Oltin Oʻrdaning eng boy va madaniy viloyatiga aylandi. Q. hududidan Osiyodagi qoʻshni mamlakatlar, Dashti Qipchoq va Volga boʻyiga muhim savdo yoʻllari oʻtgan va xalqaro savdoda muhim ahamiyatga ega boʻlgan.
Qoraqalpoqlarning eng qad. etno-genezi Amudaryo deltasi va OrolKaspiyboʻyi choʻllarida mil.av. 7 — 4-a.larda yashagan sak-massaget qabilalari bilan bogʻliq. 6—8-a.larda mahalliy aholi bilan turkiy qabilalar qisman aralashib ketgan. 8— 10-a.larda bijanak (pecheneg va oʻgizlar muhitida qoraqalpoq millati shakllana boshladi. Chingizxonning bosqinchilik harakatlari vohani choʻlga aylantirgan, Amudaryo quyi oqimi atroflarida yashagan aholining koʻplab koʻchib ketishiga sabab boʻlgan. Qoraqalpoqlar gʻarbga Oʻzboʻy, Volga va Ural tomonga koʻchib oʻtganlar. U yerda Oltin Oʻrda tarkibida boʻlganlar. Ular Rashiduddin asarida "qavmi kulohi siyoh" deb atalgan.▼
Qoraqalpoqlarning aksariyat qismi 17 — 18-a.ning oʻrtalarida Sirdaryoning oʻrta va quyi oqimlarida yashagan. 18-a.ning oʻrgalarida siyosiy voqealar, yaʼni qozoq xoni Abulxayrxon qoraqalpoq yerlariga hujum qilishi oqibatida ular Sirdaryo deltasidagi gʻarbiy tarmogʻi — Janadaryo boʻylariga koʻchib oʻtdilar va Amudaryoning quyi oqimida yashovchi qoraqalpoqlar orol oʻzbeklari bilan birlashib, markazi dastlab Qoʻngʻirot, soʻngra Shohtemir (hoz. Chimboy) boʻlgan davlat (Orol mulkini) tuzdilar. Qoraqalpoklar asosan, chorvachilik, dehqonchilik va baliq ovlash bilan shugʻullanganlar.▼
▲larda yashagan sak-massaget qabilalari bilan bogʻliq. 6—8-a.larda mahalliy aholi bilan turkiy qabilalar qisman aralashib ketgan. 8— 10-a.larda bijanak (pecheneg va oʻgizlar muhitida qoraqalpoq millati shakllana boshladi. Chingizxonning bosqinchilik harakatlari vohani choʻlga aylantirgan, Amudaryo quyi oqimi atroflarida yashagan aholining koʻplab koʻchib ketishiga sabab boʻlgan. Qoraqalpoqlar gʻarbga Oʻzboʻy, Volga va Ural tomonga koʻchib oʻtganlar. U yerda Oltin Oʻrda tarkibida boʻlganlar. Ular Rashiduddin asarida "qavmi kulohi siyoh" deb atalgan.
▲ning oʻrgalarida siyosiy voqealar, yaʼni qozoq xoni Abulxayrxon qoraqalpoq yerlariga hujum qilishi oqibatida ular Sirdaryo deltasidagi gʻarbiy tarmogʻi — Janadaryo boʻylariga koʻchib oʻtdilar va Amudaryoning quyi oqimida yashovchi qoraqalpoqlar orol oʻzbeklari bilan birlashib, markazi dastlab Qoʻngʻirot, soʻngra Shohtemir (hoz. Chimboy) boʻlgan davlat (Orol mulkini) tuzdilar. Qoraqalpoklar asosan, chorvachilik, dehqonchilik va baliq ovlash bilan shugʻullanganlar.
1811 y.da qora-qalpoqlar Xiva xonligiga tobe boʻldi. 1873 y.darus podsho qoʻshinlarining Xivaga qilgan yurishidan soʻng va Gandimiyon shart-nomasi tuzilgach, Amudaryoning oʻng sohilidagi qoraqalpoqlar yashaydigan hudud Rossiyaga qoʻshib olingan va bu yerda Turkiston general-gubernatorligining Sirdaryo viloyati Amudaryo boʻlimi tashkil etilgan. Amudaryo boʻlimi 2 uyezd: markazi Toʻrtkoʻl qalʼasi boʻlgan Shoʻraxon va markazi Chimboy boʻlgan Chimboy uyezdiga ajratildi. Shunday qilib, qoraqalpoqlar yashaydigan hudud 2 ga ajratib tashlandi. Chap sohil qismi Xiva xonligi tarkibida qoldi. Bu esa qoraqalpoqlarning siyosiy va milliy birlashuviga gʻov boʻldi. Mustamlakachilik zulmi 20-a. boshlarida zoʻrayib ketdi. 1916 y.da Chimboy, Toʻrtkoʻl va b. joylarda podsho Rossiyasi siyosatiga qarshi qoʻzgʻolonlar boʻldi. 1917 y.da podsho hukumati agʻdarilgach, oʻng sohil qismi Turkiston ASSR tarkibiga kirdi, 1918 y.da bu yerda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatildi. 1919 y.da Chimboy volostida xalq qoʻzgʻolonlari boshlandi. 1920 y.da Amudaryo boʻlimi Turkiston ASSRning Amudaryo viloyatiga aylantirildi. 1920 y. apr.da Xiva xonligi hududida Xorazm Xalq Sovet respublikasi tuzildi va uning tarkibiga qoraqalpoqlar yashaydigan joylar ham kiritildi. 1924 y. aprelda QozogʻistonQoraqalpogʻiston muxtor viloyati tuzildi. Usha yilda chap vaoʻng sohil birlashib, yagona Qoraqalpoq muxtor viloyati maqomida qozogʻiston muxtor respublikasi tarkibiga kirdi. 1924 y. okt.da Oʻrta Osiyo sovet respublikalarida milliy-davlat chegaralanishi davomida Turkiston ASSR tarkibidagi Q. muxtor viloyati tuzildi.
Qator 97 ⟶ 93:
Q. bir qancha repressiyalarni boshdan kechirdi: 1917 — 22, 1928-30, 1932-33, 1934-36, 1936-38, ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi yillarda. Oʻsha davrlarda anʼanaviy jamoat, xoʻjalik va madaniy munosabatlar yoʻq qilindi, bir necha oʻn ming kishi qatagʻonga uchradi.
1950—80 y.larda Q.da totaligar boshqaruv tizimi hukmron boʻldi. Paxta yak-kahokimligi, q.x.dagi maʼmuriy buy-ruqbozlik siyosati agrof muhitning buzilishi va Orol dengizining qurishiga olib keddi. Orol fojiasi regionda ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqardi, aholi sogʻligʻining yomonlashuviga olib keldi. 1990 y. 14 dek.da Q. Respublikasi suvereni-teti eʼlon qilindi. 1991 y. 31 avg .da bu holat "Oʻzbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi asoslari toʻgʻrisida"gi Qonunda oʻz aksini topdi. 1993 y. 4 dek.da davlat madhiyasi tasdiqlandi. Milliy mustaqillik davrida respublika suverenitetining meʼyoriy-huquqiy asoslari mustahkamlandi, yangi maʼmuriy hokimiyat tuzilmalari faoliyati oʻrnatildi. Respublikada 17 shahar va tuman hokimiyati, fuqa-rolarning mahalliy oʻz-oʻzini boshqarish organlari tashkil etildi, 200 dan ortiq jamoat tashkilotlari ishlab turibdi.
Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari va b. jamoat tashkilotlari. Q.da Oʻzbekiston Xalq Demokratik partiyasining Qoraqalpogʻiston Respublikasi tashkiloti (1995.25.12), "Adolat" Sotsial Demokratik partiyasining Qoraqalpogʻiston Respublikasi tashkiloti (1996.27.02), "Fi-dokorlar" Milliy Demokratik partiyasining Qoraqalpogʻiston Respublikasi tashkiloti (1999.22.01), Oʻzbekiston tadbirkorlar harakatining Liberal Demokratik partiyasi Qora-qalposhston Respublikasi tashkiloti (2004.23.01) hamda "Kamolot" yoshlar ijtimoiy harakatining Qoraqalpo-gʻiston Respublikasi tashkiloti faoliyat koʻrsatadi.
Qator 167 ⟶ 161:
Millny musiqa cholgʻulari qatoriga dostonchilarching cholgulari boʻlmish qoʻbiz, lutor, gijjak (girjek) va boʻlamondai tashqari chapgqoʻbiz, qamish surnay va bolalar xushtagi ("iskirauik") kiradi. Utmishda qoraqadpoklarda chindov\l. surnay. karpay. nogo-ra, dap (doira) kabi cholgʻularning mavjudligi haqida qahramonlik dostonlarida maʼdumotlar sakdangan. Bularlan qoʻbiz va d\tor keng tarqalgan. ularda mohir sozandadar tomonidan krrakalpoq mumtoz cholgu kuylari chalinadp. Ayniqsa. dutor kuplari orasnda "Mu-xalles", "Nalish" kabi tutjumip kunlar shaklan murakkab va pfoda vositalarining boyligi bilan ajralib turali. Qoraqalpoq anʼanaviy musiqa rivojlanishiga 20-a.la Nuraoullo jnrsv. Yerpoʻlat jirov. Hoʻqnz jirov, Jumaboy jirpv, Qiyos baxshi Hayratdinov. Japak baxish Shomurotov. Yesjap baxshi Qospoʻlatop, Kenjaooi baxshi Tilevmurotov, Qoraqalpogʻpston xalq artisti T.Qurbonov va 6 salmoqli hissa qoʻshdilar.
20-a.ning 2 choragidan boshlab milliy kompozitorlik ijodiyoti shakllana boshladi. Musiqali dramalar, kichik simfonik asarlar, kamer asarlar va h.k. yozildi. Bu sohaga Jaaq baxshi Shomurotov salmoqli hissa qoʻshdplar. 1970-90-y.larga kelib opera, opatoriya. Simfoniya, sonata kabi iirik janrlardagi asarlarning ilk tajribalari paydo boʻldi "Ajiniyaz" operasi (1974), "Birinchi qoraqalpoq simfoniyasi" (1971). birinchi milliy baleti "Oy-jamol" (1996), Gʻ.Demesinovning 2 simfoniyasi, fortepiano va orkestr uchun konnertlari va b. O.Shomurotova, Ye.Sheraziyeva, R. Seshpov, S.Mam-betova, O.Otamurotova, I.Rafiqova. D.Kaipov va b. zamonaviy musiqa madaniyatiga sad\yuqli hissa qoʻshdilar. Respublikaning madaniy hayotida si.m-fochik orkestr. katta xor jamoasi va balet truppasi fao.t ishtirok etmoqla. Shuningdek, Berdaq nomidagi filar-\yuniya (1946 y.), Qoraqalpoq davlat teleradioqoʻmitasi qoshidagn xalq chol-gʻulari orkestri, "Ayqulash" ashula va raqs ansambli, "Muxalles" dutorchilar ansambli va b. musiqiy jamoalar faoliyat yuritmoqta. Qoraqalpogʻiston o.m-maviy (estrada) musiqasi sohasida "Oʻynasin" vokal cholgu ansa\:bli. "Yeulzor", "Saubet". "Miiras", "Jigitlar" guruhlari, Z.Xoʻjanazarova (1961-92).’ r’Kutekeyeva. M.Sapayeva. D. Mambetmuratov. Ye.Munteyeva, M.Otamurotov. G.Ollabergenova kabi zstrada xonanlalarn mashhur.▼
▲larga kelib opera, opatoriya. Simfoniya, sonata kabi iirik janrlardagi asarlarning ilk tajribalari paydo boʻldi "Ajiniyaz" operasi (1974), "Birinchi qoraqalpoq simfoniyasi" (1971). birinchi milliy baleti "Oy-jamol" (1996), Gʻ.Demesinovning 2 simfoniyasi, fortepiano va orkestr uchun konnertlari va b. O.Shomurotova, Ye.Sheraziyeva, R. Seshpov, S.Mam-betova, O.Otamurotova, I.Rafiqova. D.Kaipov va b. zamonaviy musiqa madaniyatiga sad\yuqli hissa qoʻshdilar. Respublikaning madaniy hayotida si.m-fochik orkestr. katta xor jamoasi va balet truppasi fao.t ishtirok etmoqla. Shuningdek, Berdaq nomidagi filar-\yuniya (1946 y.), Qoraqalpoq davlat teleradioqoʻmitasi qoshidagn xalq chol-gʻulari orkestri, "Ayqulash" ashula va raqs ansambli, "Muxalles" dutorchilar ansambli va b. musiqiy jamoalar faoliyat yuritmoqta. Qoraqalpogʻiston o.m-maviy (estrada) musiqasi sohasida "Oʻynasin" vokal cholgu ansa\:bli. "Yeulzor", "Saubet". "Miiras", "Jigitlar" guruhlari, Z.Xoʻjanazarova (1961-92).’ r’Kutekeyeva. M.Sapayeva. D. Mambetmuratov. Ye.Munteyeva, M.Otamurotov. G.Ollabergenova kabi zstrada xonanlalarn mashhur.
Musiqiy bilim sohasida bolalar muspqa maktablari. Nukuyeda musiqa koldeji. malaniyat kolleji. oliy oʻquv yurtlari (Nukus un-ti va b.)da musiqiy kafedralar faoliyat koʻrsat\:oqda.
| |||