Saxa: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
IanraBot (munozara | hissa)
k clean up, replaced: km2 → km² using AWB
CoderSIBot (munozara | hissa)
Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi
Qator 1:
'''Saxa''' (Yakutiya), Saxa Respublikasi — Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi respublika. Sharqiy Sibirning shim.da, hududining 1/3 qismidan koʻprogʻi Shim. qutb doirasida joylashgan. Novaya Sibir o.larini oʻz ichiga oladi. Mayd. 3103,2 ming km². Aholisi 948,1 ming kishi (2002). Poytaxti — Yakutsk sh. 33 tuman, 13 shahar va 62 shaharcha bor.
 
da, hududining 1/3 qismidan koʻprogʻi Shim. qutb doirasida joylashgan. Novaya Sibir o.larini oʻz ichiga oladi. Mayd. 3103,2 ming km². Aholisi 948,1 ming kishi (2002). Poytaxti — Yakutsk sh. 33 tuman, 13 shahar va 62 shaharcha bor.
 
Davlat tuzumi. S. — respublika. Respublika rahbari va ijroiya hokimiyat boshligʻi — prezident. Hokimiyatning oliy ijroiya organi — rais boshchiligidagi hukumat. Qonun chiqaruvchi organ — ikki palata (respublika palatasi va vakillar palatasi)dan iborat Davlat majlisi (Il Tumen).
Qator 7 ⟶ 5:
Tabiati. S. hududining 2/3 qismidan koʻprogʻini togʻ va yassitogʻliklar egallagan. Eng yirik togʻlari: Yuqori Yana, Cherskiy (Pobeda togʻi 3147 m — S. dagi eng baland nukta), ular orasida YanaOymyakon togʻligi bor. Jan.da Aldan togʻligi, gʻarbida Oʻrta Sibir yassitogʻligi, shim. va markazida YanaIndigirka, Kolima va Markaziy Yakutiya (Vilyuy) pasttekisliklari joylashgan. Foydali qazilmalardan oltin, olmos, temir rudasi, island shpati, yonuvchi gaz, neft konlari bor. Iklimi keskin kontinental; kishi sovuq, 8 oy davom etadi. Yanv.ning oʻrtacha t-rasi S. markazida —34°dan —50° gacha. Shim. yarim sharning eng sovuqjoylari: VerxoyanskOymyakon (—72,2° gacha). Yozi qisqa, iliq. Iyulning oʻrtacha t-rasi 18—19°. Yillik yogʻin —200–700 mm.
 
S. hududining yarmidan kupi Lena daryosi va uning irmoqdari — Aldan, Vilyuy, Olyokma havzasida. Shim.da Anabar, Olenek, Yana, Indigirka, Alazeya, Kolima daryolari oqadi. Daryolardan kema qatnovida, yogʻoch oqizishda, gidroenergiya olishda foydalaniladi. S.ning koʻp qismi abadiy muzloq yerlardan iborat. Togʻli (muzlab yotgan) joylarda tayga tuproklari va togʻ tundra tuproklari uchraydi. Markaziy S.da chimli oʻrmon, qumoq, allyuvialoʻtloqi tuproqlar, qolgan joylarda togʻoʻrmon va tundragleyli tuproklar tarqalgan. Hududning 9/10 qismi oʻrmon (aksari tilogʻoch) bilan qoplangan. Qutb tulkisi, olmaxon, oq quyon, tulki, sobol kabi moʻynali hayvonlar ovlanadi, suvlarida baliq koʻp. S. hududida Olyokma tabiiy qoʻriqhonasi, Mom, Siine, UstVilyuy, Lena tabiiy bogʻlari bor.
S. hududining yarmidan kupi Lena daryosi va uning irmoqdari — Aldan, Vilyuy, Olyokma havzasida. Shim.
 
da Anabar, Olenek, Yana, Indigirka, Alazeya, Kolima daryolari oqadi. Daryolardan kema qatnovida, yogʻoch oqizishda, gidroenergiya olishda foydalaniladi. S.ning koʻp qismi abadiy muzloq yerlardan iborat. Togʻli (muzlab yotgan) joylarda tayga tuproklari va togʻ tundra tuproklari uchraydi. Markaziy S.da chimli oʻrmon, qumoq, allyuvialoʻtloqi tuproqlar, qolgan joylarda togʻoʻrmon va tundragleyli tuproklar tarqalgan. Hududning 9/10 qismi oʻrmon (aksari tilogʻoch) bilan qoplangan. Qutb tulkisi, olmaxon, oq quyon, tulki, sobol kabi moʻynali hayvonlar ovlanadi, suvlarida baliq koʻp. S. hududida Olyokma tabiiy qoʻriqhonasi, Mom, Siine, UstVilyuy, Lena tabiiy bogʻlari bor.
 
Aholisi. Saxa (33,4%), rus (50,3%), ukrain (7%), tatar (1,6%), even, evenk, yukagir, chukcha va b. yashaydi. Shahar aholisi 64,2%. Respublikaning davlat tili — saxa va rus tili. Dindorlarning aksariyati pravoslavlar. Yirik shaharlari — Yakutsk, Neryungri.
Qator 21 ⟶ 17:
Qishloq xoʻjaligi yalpi mahsulotining 27,8% dehqonchilikka, 72,2% chorvachilikka toʻgʻri keladi. S. hududining taxm. 900 ming gadan foydalaniladi. Bu yerlarning asosiy qismi pichanzor va yaylov, 1/10 qismi haydaladi. Chorvachiligida qoramol, ot, bugʻu boqiladi, moʻynabop darrandachilik va ovchilik (olmaxon, tulki, oq suvsar, ondatra, oq kuyon, sobol boqish va ovlash) rivojlangan; baliq ovlanadi. Dehqonchilikda gʻalla (bugʻdoy, arpa, suli), kartoshka, sabzavot ekiladi. Transport ning barchaturlari mavjud. T.y. uzunligi — 165 km, qattiq qoplamali avtomobil yoʻllari uz. 7190 km. Ichki suv yoʻllari uz. — 11,7 ming km. Lena va Kolima daryolari quyilish joyida 2 ta dengiz porti (Tiksi va Zeleniy Mis), Yakutskda xalqaro aeroport, Taas—Tumus—Yakutsk—Pokrovsk gaz quvurlari bor. Shim. dengiz yoʻli boʻylab kemalar qatnaydi.
 
Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 1990y.lar oxirida S.da 5187 vrach aholiga tibbiy xizmat koʻrsatdi. S. sil kasalliklari i.t. instituti bor. 711 umumiy oʻrta taʼlim maktabida 198 ming , 20 oʻrta maxsus oʻquv yurtida 10,8 ming oʻquvchi, 2 oliy oʻquv yurti — S. davlat universiteti va Q.x. akademiyasida 8,1 ming talaba taʼlim oldi. Rossiya FA Sibir boʻlimining Ilmiy markazi tarix, til va adabiyot, biologiya, Shim. fizikatexnika muammolari, Shim. konchiligi intlarini birlashtiradi. Rossiyadagi yagona muzloqshunoslik ilmiy tadqiqot instituti shu yerda joylashgan. 10 sanatoriykurort muassasasi bor. Telekoʻrsatuv va radioeshittirishlar saxa va rus tillarida olib boriladi. Yakutskda telemarkaz ishlaydi.
Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 1990y.
 
lar oxirida S.da 5187 vrach aholiga tibbiy xizmat koʻrsatdi. S. sil kasalliklari i.t. instituti bor. 711 umumiy oʻrta taʼlim maktabida 198 ming , 20 oʻrta maxsus oʻquv yurtida 10,8 ming oʻquvchi, 2 oliy oʻquv yurti — S. davlat universiteti va Q.x. akademiyasida 8,1 ming talaba taʼlim oldi. Rossiya FA Sibir boʻlimining Ilmiy markazi tarix, til va adabiyot, biologiya, Shim. fizikatexnika muammolari, Shim. konchiligi intlarini birlashtiradi. Rossiyadagi yagona muzloqshunoslik ilmiy tadqiqot instituti shu yerda joylashgan. 10 sanatoriykurort muassasasi bor. Telekoʻrsatuv va radioeshittirishlar saxa va rus tillarida olib boriladi. Yakutskda telemarkaz ishlaydi.
 
Adabiyoti saxa xalqining qaxramonlik eposi — olonxo (dostonlar turkumi), ertak va koʻshiklar, tarixiy rivoyatlardan boshlanadi. Ularda saxalarning 8—9-a.lardagi hayoti, boshqa turkiy xalqlar bilan qoʻshnichiligi, dushmanga qarshi kurashi aks etgan. Saxa yozma adabiyoti 20-a. boshlarida paydo boʻldi. A.Kulakovskiy, A.Sofronov, N.Neustroyev asarlarida saxa xalqining uqubatli hayoti, ogʻir mehnati tasvirlangan. 20y.larda dastlabki zamonaviy doston va qissalar bosilib chikdi, hikoyanavislik rivojlandi (P.Oyunskiy, N.Neustroyev, A.IvanovKyunde va b.). 30y.
 
larda Ellyay (S.Kulachikov), AmmaAchchigiya (N.Mordinov), ErilikEristin (S.Yakovlev), Omollon (D. Sivsev), A. Kudrin (Abachinskiy) kabi yozuvchilarning voyaga yetishi saxa adabiyotini ravnaq toptirdi. Ular oʻzlarining nazmiy va dramatik asarlarida xalqning mehnati va hayotini haqqoniy tasvirladilar. 50—90y.larda saxa adabiyoti Bolot Bootur, P.Toburokov, S.Tarasov, S.Rufov, I.Danilov asarlari bilan boyidi.
 
Adabiyoti saxa xalqining qaxramonlik eposi — olonxo (dostonlar turkumi), ertak va koʻshiklar, tarixiy rivoyatlardan boshlanadi. Ularda saxalarning 8—9-a.lardagi hayoti, boshqa turkiy xalqlar bilan qoʻshnichiligi, dushmanga qarshi kurashi aks etgan. Saxa yozma adabiyoti 20-a. boshlarida paydo boʻldi. A.Kulakovskiy, A.Sofronov, N.Neustroyev asarlarida saxa xalqining uqubatli hayoti, ogʻir mehnati tasvirlangan. 20y.larda dastlabki zamonaviy doston va qissalar bosilib chikdi, hikoyanavislik rivojlandi (P.Oyunskiy, N.Neustroyev, A.IvanovKyunde va b.). 30y.larda Ellyay (S.Kulachikov), AmmaAchchigiya (N.Mordinov), ErilikEristin (S.Yakovlev), Omollon (D. Sivsev), A. Kudrin (Abachinskiy) kabi yozuvchilarning voyaga yetishi saxa adabiyotini ravnaq toptirdi. Ular oʻzlarining nazmiy va dramatik asarlarida xalqning mehnati va hayotini haqqoniy tasvirladilar. 50—90y.larda saxa adabiyoti Bolot Bootur, P.Toburokov, S.Tarasov, S.Rufov, I.Danilov asarlari bilan boyidi.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Saxalarning qad. turar joylari toʻgʻri burchakli rejadagi yogʻoch oʻtovlar va "buorjiye" deb atalgan bostirmalardan iborat boʻlgan. Yozda sinchdan tiklanib, tomi qayin poʻstlogʻi bilan yopilgan "urasa" (chayla)da yashaganlar. 19-a.dan yogʻoch devorli uy (izba)lar urf boʻldi. 17-a.
 
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Saxalarning qad. turar joylari toʻgʻri burchakli rejadagi yogʻoch oʻtovlar va "buorjiye" deb atalgan bostirmalardan iborat boʻlgan. Yozda sinchdan tiklanib, tomi qayin poʻstlogʻi bilan yopilgan "urasa" (chayla)da yashaganlar. 19-a.dan yogʻoch devorli uy (izba)lar urf boʻldi. 17-a.da tik qadalgan uchli xodalardan qalʼa (ostrog)lar kurildi. Keyinchalik ular oʻrnida Yakutsk, Vilyuysk, Olyokminsk, Verxoyansk, Srednekolimsk sh.lari paydo boʻlib, 18-a.da gʻishtli binolar kurila boshladi. 19—20-a.larda S. yer osti boyliklari oʻzlashtirilishi munosabati bilan Aldan, Lenek, Mirniy, Neryungri shlari qad. koʻtardi, ulardagi bino va inshootlar yirik blok, panel va pishik, gʻishtdan quriddi. 20-a.ning 2-yarmida Yakutskda Rus drama teatri (1957, meʼmori I. Bondarev), aerovokzal (1963, meʼmori N. Suxanov), universitet (1967, meʼmori I.Bondarev) va b. kurildi.
 
S. xududida neolit, jez va ilk temir davrlariga oid sopol idishlar, bugʻu shoxidan yasalgan badiiy buyumlar, qoyalarga ishlangan ov manzaralari topilgan. Xalq ijodkorligining har xil turlari (yogʻoch oʻymakorligi, kashtachilik, zargarlik, mamont suyagi va morj tishidan badiiy buyum hamda haykalchalar, moʻynadan naqshli kiyim va gilam yasash kabilar) bilan qadimdan shugʻullanib kelingan. Keyingi davrda professional tasviriy sanʼat rivojlana boshladi. 20-a.ning 30y.larida rassomlardan N.Nosov, I.Popov, V.Kandinskiy, P. Romanov, haykaltarosh P. Dobrinin, 50—80y.larda rang-tasvirchilardan L.Kim, L.Gabishev, F.Pavlov, A.Osipov, grafiklardan V.Vasilyev, L.Neofitov, haykaltaroshlardan S.Yegorov, K.Pshennikov, K. Gerasimov, TAmmosov va b. ijod qildi. Amaliy bezak sanʼati turlari qayta tiklandi.