Tiva: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k clean up, replaced: km2 → km² using AWB |
CoderSIBot (munozara | hissa) Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi |
||
Qator 7:
Aholisi. Tiva, rus, xakas va b. yashaydi. Davlat tili — tiva tili; rus tili respublika hududida umum federal davlat tili hisoblanadi. Shahar aholisi 51,7%. Dindorlar lamaizmga eʼtiqod qiladi. Shaharlari: Qizil, Shagonar, Chadan, Oq Dovurak.
Tarixi. T. hududida yuqori paleolit davriga mansub arxeologiya yodgorliklari topilgan. Mil. av. 2-a.ning oxiridan mil. 12-a.gacha boʻlgan uzoq davr mobaynida T. hududi turli kabila va davlatlar, jumladan, Turk va Uygʻur xoqonliklari, Yenisey qirgʻizlari davlati hukmronligi ostida boʻlgan. 1207 y. T.ni Chingizxon qoʻshinlari bosib oldi; 13— 14-a.larda Xitoyda hukmronlik qilgan Yuan moʻgʻul sulolasi qoʻl ostida boʻdsi. 16-a. oxiridan 17-a.ning 2yarmigacha Oltinxonlar gʻarbiy moʻgʻul davlati tarkibiga kiritilgan. 16—17-a.larda T.da lamaizm rasmiy din sifatida qaror topdi. 17-a. oxirlarida T. hududining talaygina qismini jungʻarlar bosib oldi. 1757—1912 y.larda T. manjur va xitoy hukmdorlariga qaram boʻldi. T. arat (dehqonchorvador)larining milliy ozodlik xarakati natijasida 1912 y. chet el hukmronligi barham topdi. 1914 y. T. Uryanxay oʻlkasi nomi bilan Rossiya protektoratiga aylantirildi. 1918 y. 16 martda T.da sovet hokimiyati oʻrnatildi. 1921 i. 14 avg .da Taʼsis xurali TannuTuva xalq respublikasi tuzilganini eʼlon qildi, 1926 y.dan Tuva Respublikasi deb atala boshladi. 1944 y. 11 okt.da respublika RSFSR tarkibiga muxtor viloyat sifatida kiritildi. 1961 i. 10 okt.da muxtor respublikaga aylantirildi, 1991 i. okt. dan RF tarkibidagi T. Respublikasi rasmiy nomini oldi.
Xoʻjaligi. Yalpi mahsulotda sanoatning ulushi 13,5%, qishloq xoʻjaligi.niki 18,8%, kurilishniki 3,5 %, transportniki 2,2%, savdoniki 13,1% ni tashkil etadi.▼
▲niki 18,8%, kurilishniki 3,5 %, transportniki 2,2%, savdoniki 13,1% ni tashkil etadi.
Sanoati ning asosiy tarmoqdari orasida konchilik (rangli metallar, asbest va b. qazib chiqarish) yetakchi hisoblanadi. Oziq-ovqat (goʻsht, sut, unyorma korxonalari), oʻrmon va yogʻochsozlik korxonalari mavjud. Binokorlik materiallari (gʻisht, temirbeton konstruksiyalari, devorbop materiallar), metallsozlik, elektr energetika, mashinasozlik va yengil sanoat (koʻnchilik) rivojlangan. Qizil issiqlik elektr styasi ishlaydi. Yiliga oʻrtacha 0,1 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Koʻp sanoat korxonalari Qizil va Oq Dovurak sh.larida joylashgan.
Qator 27 ⟶ 23:
163 umumiy oʻrta taʼlim maktabida 61 ming , 5 oʻrta maxsus oʻquv yurtida 3,7 ming oʻquvchi, 1 oliy oʻquv yurti (Tiva unti)da 2,8 ming talaba taʼlim oladi. Til tarixi va adabiyot i. t. instituti, Rossiya FAning Sibir boʻlimi filiali, 164 kutubxona bor.
Adabiyoti milliy yozuv paydo boʻlgandan (1930) keyin boy xalq sheʼriy ijodiyoti asosida vujudga keldi. 30-y.larda S. Sarigool, B. Xovenmey, S Pyurbyularning ilk sheʼrlari nashr etiddi. S. Pyurbyuning "Chechak" dostoni (1941) nazm janrining dastlabki yirik asari edi. Keyinchalik S. Tokaning hikoya va ocherklari paydo boʻldi. A. A. Palmbax, V. Kokool, S. Toka T. dramaturgiyasini yaratdilar. 2jahon urushidan soʻng S. Tokaning "Arat soʻzi" trilogiyasi xalq hayotini haqqoniy aks ettirdi. Inson ruhiyatini koʻrsatuvchi dramalar, tarixiy qissalar bosilib chikdi. O. Saganool, S. Syuryunool, K. Kudaja romanlari, M. Kenin-Lopsan, R. Kyunzegesh dostonlari mashhur.▼
▲larda S. Sarigool, B. Xovenmey, S Pyurbyularning ilk sheʼrlari nashr etiddi. S. Pyurbyuning "Chechak" dostoni (1941) nazm janrining dastlabki yirik asari edi. Keyinchalik S. Tokaning hikoya va ocherklari paydo boʻldi. A. A. Palmbax, V. Kokool, S. Toka T. dramaturgiyasini yaratdilar. 2jahon urushidan soʻng S. Tokaning "Arat soʻzi" trilogiyasi xalq hayotini haqqoniy aks ettirdi. Inson ruhiyatini koʻrsatuvchi dramalar, tarixiy qissalar bosilib chikdi. O. Saganool, S. Syuryunool, K. Kudaja romanlari, M. Kenin-Lopsan, R. Kyunzegesh dostonlari mashhur.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. T. hududida paleolit va neolit davriga oid turar joylar, neolit va jez davriga mansub naqshli sopol idishlar topilgan. Skiflar davridan fil suyagi va jezdan yasalgan hayvon haykalchalari, ov manzaralari tasvirlangan toshlar saqlangan. Tivalar, asosan, kigiz oʻtov ("kidisyog")larda yashaganlar. Oʻtovning ichi rangbarang naqshli yogʻoch sandiq va karavotlar bilan jihozlangan, devorlariga sodda geometrik nakshin namatgilamlar osilgan. 1940 y.dan dastgoh rassomligi va fafika tez rivojlandi. G. L. Torluk, S. Lanza kabi rassomlar, I. Salchak, Yu. Kurskiy kabi grafik rassomlar yetishib chikdi. 20-a.ning 2yarmidan koʻchmanchi aratlar oʻtroklikka oʻtish bilan qishloklarda yogʻoch va toshdan uylar, maktablar qurila boshladi. Qizil, Shagonar, Oq Dovurak sh.larida zamonaviy jamoat binolari, madaniy markazlar, turar joylar barpo etildi (Hukumat uyi, drama teatri, unt binosi va b.).
| |||