17-Aprel 2015, 17:13 dagi koʻrinishi tahrirlash Nataev (munozara \| hissa) Rasmiyatchilar, Interfeys administratorlari, Administratorlar 28 887 edits Imlo; manbalar ← Avvalgi tahrir		17-Aprel 2015, 17:37 dagi koʻrinishi tahrirlash bekor qilish Nataev (munozara \| hissa) Rasmiyatchilar, Interfeys administratorlari, Administratorlar 28 887 edits Imlo Keyingi tahrir →
Qator 117: \|ishlab chiqaruvchilar= [[Xitoy]], [[Avstraliya]], [[Peru]], [[AQSH]] va boshqalar \|tan narxi=1600<ref>{{cite web\|title=Jahon rux bozori\|url=http://www.cmmarket.ru/markets/znworld.htm\|work=Cmmarket\|accessdate=8-aprel, 2015\|language=ruscha}}</ref> \|eksportchilari= [[Avstraliya]], [[Kanada]], [[Xitoy]] va boshqalar \|importchilari= [[AQSH]], [[Germaniya]] va boshqalar<ref name=Ereport/> }} [[File:Zinc.svg\|thumb\|left\|80px\|Rux ''Zn'']] Qator 141: :: <math>\mathsf{Zn^{+2}O^{-2} + C^0 \xrightarrow{t^o>1000^\circ C} Zn^0 + C^{+2}O^{-2}\uparrow}</math> Jarayonning harorati 1000 °C dan yuqori boʻladi va bugʻ holida olinadi. Oksidlanish germetik issiqqa chidamli retortada olib boriladi. Hosil boʻlgan rux bugʻlari [[kondensator]]larda choʻktiriladi, ulardan vaqti-vaqti bilan suyuq rux olinadi. Gidrometallurgik usuldan foydalanilganda kuydirishdan keyin qolgan qoldiqqa [[sulfat kislota]] taʼsir ettiriladi: :: <math>\mathsf{ZnO + H_2SO_4 \rightarrow ZnSO_4 + H_2O}</math> Qator 152: Rux — kuchli metall yaltiroqligiga ega boʻlgan koʻkimtir rangli metall. Nam havoda rux oksid parda bilan qoplanib asta-sekin yaltiroqligini yoʻqotadi. Rux — oʻrtacha qattiqlikdagi metall. Uning zichligi 7,13 g/sm<sup>3</sup>. Toza metall nisbatan plastik, oson yassilanib yupqa folʼga hosil qiladi. Texnik rux oddiy haroratda moʻrt boʻladi, lekin 100—150 °C da plastik boʻlib qoladi. Bunday sharoitda uni bolgʻalash mumkin. 200 °C dan yuqori haroratda u yana moʻrtlashadi va qirilganda kukun holatiga oʻtadi. Bunday oʻzgarishlar juda past haroratda ham kuzatiladi. Rux oson suyuqlanadi (suyuqlanish harorati — 419,4 °C) va uchuvchan metallar qatoriga kiradi. Ruxning qaynash harorati — 905,7 °C. Uning issiqlik oʻtkazuvchanligi [[kumush]]ning issiqlik oʻtkazuvchanligiga nisbatan 60 % ni tashkil etadi, elektr oʻtkazuvchanligi boʻlsa toʻrt baravarga kam. == Kimyoviy xossalari == Qator 170: :: <math>\mathsf{Zn^0 + H^{+1}_2O^{-2} \xrightarrow{t^o} Zn^{+2}O^{-2} + H^{0}_2\uparrow}</math> Elektr kimyoviy kuchlanishlar qatorida rux vodoroddan ancha chapda turadi va kislotalardan vodorodni siqib chiqaradi<ref>{{Cite book\|publisher=CRC Press\|year=1994\|page=121\|isbn=0-8247-9213-0\|title=Rux va rux birikmalarining ~~korroziyga~~korroziyiga qarshi chidamliligi\| first=Frank C.\|last=Porter\|language=inglizcha}}</ref>. Shuning uchun odatda rux [[laboratoriya]] amaliyotlarida [[Kipp apparati]] yordami bilan vodorod olishda foydalaniladi: :: <math>\mathsf{Zn + 2HCl \rightarrow ZnCl_2 + H_2\uparrow}</math> Rux azot va ~~to'yingan~~toʻyingan sulfat kislotalarda eritilganda vodorodni ajratmaydi, unda azot yoki oltingugurt birikmalari hosil boʻladi. Rux [[Amfoterlik\|amfoter]] xossaga ega. U suyuqlantirilganda ishqorlar bilan reaksiyaga kiradi. Ishqorlarning kuchli eritmalarida asosan qizdirilganda eriydi. :: <math>\mathsf{Zn + 2NaOH \rightarrow Na_2ZnO_2 + H_2\uparrow}</math> Qator 184: Rux oddiy sharoitda havo kislorodi va suv bilan reaksiyaga kirmaydi, shuning uchun uning asosiy massasi [[temir]] va [[poʻlat]] buyumlarni qoplashda ishlatiladi. Rux metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatorida temirdan chapda joylashgani uchun korroziya birinchi boʻlib rux qoplamida boshlanadi, temirga oʻtmaydi. Sirtida ozgina rux qolsa ham temir yemirilmaydi. Koʻp miqdorda rux galvanik elementlar tayyorlashda sarflanadi. Metall rux [[gidrometallurgiya]] jarayonlarida qaytaruvchi sifatida koʻpchilik qimmatbaho metallarni, jumladan, [[kumush]], [[oltin]], [[kadmiy]] va boshqalarni ~~eritmalaridan~~eritmalardan ajratib olishda ishlatiladi. == Rux birikmalari == === Rux oksid === Rux oksid, ZnO — ruxning kislorod bilan birikmasi. Oq rangli kristall modda. Zichligi 5,7 g/sm³; 1800 °C da [[sublimatsiya]]lanadi. Suvda oz eriydi</sup>; kislotalarda erib tegishli tuzlarni beradi. Amfoter — ishqorlarda erib [[sinkat]]lar hosil qiladi<ref>{{Cite book\|last=Ritchie\|first=Rob\|title=Kimyo\|publisher=Letts and Lonsdale\|year=2004\|edition=2\|page=71\|isbn=1-84315-438-2\|language=inglizcha}}</ref>. Rux oksid tabiatda sinkit (qizil rux rudasi) minerali koʻrinishida uchraydi. Sirlar tayyorlashda, oq boʻyoq, [[kauchuk]], [[selluloza]], plastmassa, [[rezina]] toʻldirgichlari, tibbiyotda malham ~~va sepma~~ sifatida ishlatiladi. Rux oksid zaharli, uni hidlagan odam isitma chiqaradi, boshi ogʻriydi, koʻngli ayniydi va yoʻtal tutadi. Yuqori haroratda (1200 °C) rux oksid ishqoriy yer metallari bilan reaksiyaga kirishib ''MeZnO<sub>2</sub>'' tarkibli tsinkatlar hosil qiladi. === Rux gidroksid === Qator 211 ⟶ 213: === Rux sulfid === Rux sulfid, ZnS — ruxning oltingugurt bilan birikmasi. Ikkita modifikatsiyasi bor: biri kub shaklida kristallanadigan α = ZnS — [[sfalerit]], ikkinchisi geksagonal shaklda kristallanadigan β = ZnS — [[~~vurtsid~~vyurtsid]]dir. Suyuqlanish harorati 1850 ° (150 atm bosim ostida), zichligi 3,98—4,092 g/sm³, 1185 ° da sublimatsiyalanadi. Suvda erimaydi, kislotalarda yaxshi eriydi. Sfalerit rux olishda muhim ~~xom ashyo~~xomashyo hisoblanadi. Lyuminoforlar komponenti, [[bariy sulfat]] bilan aralashmasi oq boʻyoq — litopon olishda, kadmiy sulfid bilan aralashmasi kineskoplar tayyorlashda ishlatiladi. === Rux xlorid === [[File:Zinc chloride.jpg\|thumb\|upright\|Rux xlorid]] Rux xlorid, ZnCl<sub>2</sub> — ruxning [[xlor]] bilan birikmasi, rangsiz kristall modda. Suyuqlanish harorati 318°, qaynash harorati 732°, zichligi 2,91 g/sm³. Suvda yaxshi eriydi. Rux konsentratiga [[osh tuzi]]ni qoʻshib qizdirish, haydash va uni chang holida tutib yigʻish, shuningdek, [[rux oksidi]] yoki metall boʻlaklariga xlorid kislota taʼsir ettirish, soʻngra bugʻlatish usullari bilan olinadi. Rux xlorid yogʻochni chirishdan saqlashda, metallarni payvandlashda (oksid pardalardan tozalashda), [[pergament]] ishlab chiqarishda qoʻllanadi. == Jahonda ishlab chiqarilishi == ~~Jahonda~~2009-yilda ~~rux~~ butun dunyoda ishlab ~~chiqarish~~chiqarilgan ~~2009-yilda~~ruxning miqdori 11,277 million tonnani tashkil etdi~~, bu koʻrsatgich 2008-yilga nisbatan 3,2 % ga kam~~.<ref>{{cite web\|title=Jahon miqyosida rux ishlab chiqarish va isteʼmol qilish qisqardi, Xitoyda boʻlsa — oshdi\|url=http://www.metalinfo.ru/ru/news/40546\|work=Metalinfo\|date=19-fevral, 2010\|accessdate=17-aprel, 2015\|language=ruscha}}</ref> Quyida rux ishlab chiqaruvchi eng yirik davlatlar roʻyxati bilan tanishishingiz mumkin (2006-yilgi maʼlumot)<ref>{{cite web\|title=Minerallar yilnomasi – 2006\|url=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zinc/myb1-2006-zinc.pdf\|work=United States Geological Survey\|date=fevral 2008\|accessdate=17-aprel, 2015\|language=inglizcha}}</ref> Qator 229 ⟶ 235: !colspan="3"\|Rux ishlab chiqarish boʻyicha davlatlar roʻyxati \|-bgcolor="#ececec" ! ~~Joy~~Oʻrin !! Davlat !! Ishlab chiqarilish (tonna) \|- \|—\|\|{{flagicon\|World}} [[Yer\|Jahon]]\|\|10,000,000 Qator 310 ⟶ 316: {{OʻzME}} [[Turkum:Rux\|*]] [[Turkum:Kimyo]] [[Turkum:Kimyoviy unsurlar]]

Rux: Versiyalar orasidagi farq