Goʻdak: Versiyalar orasidagi farq

'''Goʻdak''', emadigan bola — bir yoshgacha boʻlgan bola (shartli ravishda tugʻilganidan keyin toʻrt haftagacha — [[chaqaloq]]). G.Goʻdak organizmi xali tuzuk rivojlanmagan, aʼzolari takomillashmagan, turli xil kasalliklarga tez chalinadigan, shu sababli sinchiklab parvarish qilishga muhtoj boʻladi. Bu davrda bolaning boʻyi va vazni tez oʻsadi, unda energiya sarfi ortadi, shu bois uning koʻpgina, xususan hazm, nafas, yurak-tomir va b. sistemalari faoliyati jadal takomillasha boradi. Bolani yaxshi parvarish qilinsa va toʻgʻri, iloji boricha ona suti b-nbilan boqilsa, u sogʻlom boʻlib, vazni oshaveradi. G.Goʻdak uchun eng zarur ovqat — ona suti, unda bolaning sogʻlom va toʻgʻri oʻsishi uchun zarur moddalar — [[oqsillar|oqsil]], [[lipidlar|yogʻ]], [[uglevodlar|uglevod]], [[tuz]], [[suv]], [[vitaminlar]], shuningdek, himoya antitelolari bor, ular bola hayotining dastlabki oylarida baʼzi bir [[yuqumli kasalliklar]]dan saqlab qoladi. [[Koʻkrak suti]] boshqa ovqatlarga qaraganda yaxshi hazm boʻladi va toʻla-toʻkis singadi, tarkibida mikroblar boʻlmaydi. Bolaning normal oʻsishi uni bekamu koʻst ovqatlantirishga bogʻliq. Bola bir oylik boʻlishiga yaqin boʻyi 3—3,5 sm, bir yoshida esa 25—27 sm uzayadi. Dastlabki 3 oyda vazn hafta sayin 200—250 g dan, 6-oylarda 150— 200 g dan oshib boradi. 6 oylik G.Goʻdak vazni tugʻilgandagi vazniga nisbatan ikki hissa, 1 yoshida uch hissa oshadi, bu davrda vazni 10—11 kg ga yetib qoladi. Bolaning harakat faoliyati va psixikasi juda tez rivojlanadi: avvaliga bola oʻtira boshlaydi, keyin emaklab ketadi va nihoyat, turadigan boʻladi, ota-onasini taniydi. Bir yoshga yaqin avval kattalar yordamida, keyin oʻzi yuradi; tili chiqadi va murgʻak qiyofasiga kiradi; u nimjonligiga qaramay oʻzining hissiyotlari, kechinmalari boʻladi. Bu davrda bola organizmining hamma aʼzo va sistemalari yana ham rivojlanadi, biroq uncha takomillashmagan va oʻziga xos boʻladi. Terisi nozik, salga shikastlanadigan va oʻziga xos parvarishni talab etadi. Dastlabki 3—4 oyda ter bezlari funksiyasi sust boʻlib, bu issiqlik idora etilishini yomonlashtiradi, harorat oʻzgarganida bola salga issiqlab ketishi yoki sovqotishi mumkin. G.Goʻdak yarim yoshligida ayniqsa yuzda teri osti yogʻ qavati yaxshi rivojlanadi. G.Goʻdak hayotining dastlabki oylarida suyaklari qisman togʻay toʻqimasidan iborat boʻlib, borabora suyak toʻqimasiga aylanadi. Togʻaylar sohasida suyaklanish nuqtalari paydo boʻladi. Katta liqildoq kechi b-nbilan 1,5 yoshga borib yopiladi; kalla suyaklari oraligidagi choklar 3—4 oyga borib sekin-asta zichlashadi. Bolaning umurtqa pogʻonasi juda mayin boʻlib, salga qiyshayadi. Bola notoʻgʻri parvarish qilinsa, u sof havoda kam boʻlsa, skeletining shakllanishi buziladi — bu [[raxit]] va b. kasalliklarning paydo boʻlishiga olib kelishi mumkin. Taxm. 6 oygacha bolada tish boʻlmaydi; 6—8 oylikda tish chika boshlaydi, bola bir yasharligida 8 ta tishi boʻladi. Tish chiqishi maromida, hech qanday kasallik alomatlarisiz kechadi, baʼzan tishi chiqayotgan bola injiq boʻlib qoladi; darmonsizlanish, uyqusizlik, isitmalash, ich ketishi va b. kuzatilishi mumkin. Bu vaqtda darhol vrachga murojaat etish kerak .

G.Goʻdak hayotining dastlabki oylarida hazm aʼzolari faqat ona sutini azm qila oladi, 1,5—2 oyligida vitaminlarga boy sabzavot va meva sharbatlari, asta-sekin 4—5 oylik boʻlganida sutli va sabzavotli omuxtalar, 6—7-oylarga kelib goʻshtli (qiymalangan) ovqatlar va tvorog berish mumkin. Bola 10—12 oylik boʻlganida xilma-xil ovqatlarni beraversa ham boʻladi. Bolaga ovqatni maʼlum tartib-qoidalarga amal qilgan holda, uning murgʻaqligini nazarda tutib tayyorlash talab etiladi. Aks holda meʼda-ichak va moddalar almashinuvining turli kasalliklari tez avj oladi. Bu davrda G.ningGoʻdakning muskul sistemasi hali tuzuk rivojlanmagan boʻlib, bola oʻsgan sari u takomillashib, birmuncha kuchli, chidamli boʻlib boradi. Bolani muntazam badan tarbiya qildirilganda muskullari juda toʻgʻri va bekamu koʻst rivojlanadi. Nafas muskullari ancha rivojlanadi va koʻkrak qafasi nafas olishda faol qatnashadi: oʻpka sigʻimi kattalashadi. Bu yoshda oʻpkaga ancha zoʻr keladi. Nafas yoʻllarining shilliq qavati nozik boʻladi, shu sababli, bola pala-partish parvarish qilinsa, nafas aʼzolari botbot kasallanadi. Yurak-tomir sistemasi birmuncha rivojlanib, takomillashib boradi, yurak vazni ortaveradi. Yuraktomir sistemasining oʻziga xos xususiyatlari qon aylanishini osonlashtiradi. Siydik-tanosil aʼzolari ham rivojlanib boradi; qovuq kattalashadi, siydik ajralishi ancha kamayadi. G.ningGoʻdakning nerv sistemasi juda tez rivojlanadi. Sezgi aʼzolari yaxshi rivojlangan boʻlib, ilk goʻdaklik kunlaridanoq bola shirin va achchiqni ajratadi; qattiq tovush kelganda seskanib tushadi, ravshan yorugʻlikka yalt etib qaraydi. Bir oylik bola rangli buyumlarga tikilib turadi. Bola tugʻilishidan hid biladi, ona koʻkragini yaqinlashtirsa, jonlanadi — boshini buradi, ogʻzini ochadi, soʻrish va yutish harakatlarini qiladi.

G.ningGoʻdakning nerv faoliyati birinchi va ikkinchi signal sistemasi rivojlanishiga bevosita bogʻliq. G.Goʻdak 2-oydan boshlab ixtiyoriy harakat qiladi; boshini koʻtara va tuta boshlaydi. Yoʻrgaklanganda qoʻli va oyoqlarini qimirlatadi, jilmayadi. Bu yoshda G.Goʻdak bir kecha-kunduzda taxm. 20 soatcha uxlashi kerak. 3—4 oylik G.Goʻdak chalqancha yotqizilsa, qaddini koʻtaradi, yon tomonga agʻdariladi. Qoʻl harakati faollashadi, oʻyinchoqqa intiladi, barmoqlarini ogʻziga tiqadi, yoʻrgakni tortadi. Unga tikilib karaganda guvranib bir qadar aniq tovush chiqaradi. 4 oylik bola suyab turilsa oʻtiradi, tanish-notanish kishilarni ajratadi, guvranib xonish qiladi, 5 oyligida onasini yaxshi taniydi, begonalarga bormaydi, qoʻltigʻidan ushlansa, oyoqda tekis turadi, 6 oyligidan hech narsaga suyanmay oʻtira oladi, emaklamoqchi yoki ushlab tursa, qadam tashlamoqchi boʻladi, sodda boʻgʻinlarni talaffuz qila boshlaydi. 8 oyligida bemalol emaklab ketadi, biror narsaga tirmashib oʻrnidan tura oladi, qoʻlidan ushlansa, qadam tashlaydi, "oyi", "ada" soʻzlarini aniq aytadi. 10 oyligida oʻrnidan bemalol turib "obke" yoki "ayt" deganingizni qiladi; "qilma", "qil" deganning farqiga yetadi, 10—15 tacha soʻzni biladi. Sutkada 14—16 soat uxlaydi. Bu davrda badan tarbiya va chiniqtirish muhim ahamiyatga ega, chunki chiniqqan bola turli kasalliklarga kamroq chalinadi. Nimjon bolalarda [[diatez]], [[raxit]], [[anemiya]], [[gipotrofiya]] va b. kasalliklar kuzatiladi. Shuning uchun iloji boricha G.niGoʻdakni ochiq havoda sayr qildirish, havo va quyosh vannalaridan bahramand etish, massaj, gimnastika va b. uning har tomonlama yetuk va sogʻlom oʻsishiga yordam beradi.

G.ningGoʻdakning ovqati ham oʻziga xos va rangbarang boʻlishi kerak. Bola notoʻgʻri ovqatlantirilsa, u zarur oziq moddalarni yetarlicha olib turmasa, bu uning jismoniy va aqliy jihatdan rivojlanishiga yomon taʼsir koʻrsatadi, natijada organizm turli xil kasalliklarga chidamsiz boʻlib qoladi. Haddan tashqari koʻp ovqat bermaslik kerak, aks holda bola xom semiz boʻlib, bot-bot kasallanadi. Ovqat tarkibida oqsil, yogʻ, uglevod, tuzlar va vitaminlar maʼlum miqdorda boʻlishi mumkin. Koʻkrakda sut kam degan bahona b-nbilan bolani barvaqt koʻkrakdan ayirish yaramaydi, onaning hatto ozgina suti ham bolani chiniqtiradi. Mabodo sut kamligidan bola och qolib oza boshlasa, vrach b-nbilan maslahatlashib qoʻshimcha ovqat beriladi.

G.Goʻdak sogʻligʻini saqlashda ich kiyimi, oziq-ovqati, idish-tovoqlari va oʻrin-boshlarini ozoda tutish juda muhim. G.Goʻdak beshikda yotadigan boʻlsa, uni vaqtida belab, vaqtida yechishga eʼtibor berish kerak. G.Goʻdak beshikdan yechilgach, uning badanlarini, xususan boshi va kuraklarini silab-siypalash, oyoq-qoʻllarini mashq qildirish, beshik hamda unga ishlatiladigan anjomlarini bot-bot shamollatib turish lozim. G.kaGoʻdakka quruq soʻrgʻich soʻrdirish yaramaydi, uni yaxshilab qaynatib ishlatish lozim. G.Goʻdak alohida uyda yotqizilsa tinch uxlaydi, xona toza, yorugʻ boʻlishi va vaqt-vaqti b-nbilan shamollatib turilishi lozim. Xona t-rasi 20° boʻlgani maʼqul. Bundan isib ketsa, bolani ochiq havoga olib chiqilganda tez shamollaydi. G.Goʻdak terisi nozik boʻlib, salga zararlanishi mumkin, shuning uchun muntazam parvarish qilish, har kuni ertalab va kechqurun yuzini iliq suv b-nbilan, qoʻlini esa sovunlab yuvish (chunki u qoʻlini ogʻziga tiqadi, soʻradi), tirnogʻini vaqt-vaqti b-nbilan olib turish zarur. Uni har kuni iliq suvda sovunlamasdan, har 2—3 kunda sovunlab choʻmiltiriladi, betob boʻlib qolsa, tuzalguncha choʻmiltirmay turiladi. Choʻmiltirilgandan keyin mayin sochiq b-nbilan artiladi, chov burmalari, qoʻltiq va quloq orqasiga vazelin yoki qizdirilgan oʻsimlik yogʻi, "Bolalar" kremi surtiladi. Qaynatilgan toza suvga hoʻllangan paxta b-nbilan G.Goʻdak koʻzini burchagidan burunga qarab har kuni artiladi. Xuddi shu zaylda uning burni ham tozalab turiladi. Burundan nafas olganda koʻkrak qafasi va oʻpka yaxshi rivojlanadi, bola tinch uxlaydi va kasallikka kam chalinadi. G.larGoʻdaklar kiyim-kechagi yengil, issiq, keng , ter va b. chiqindilar bemalol bugʻlanib ketadigan boʻlishi kerak. Uni haddan ziyod oʻrabchirmash yaramaydi, aks holda u isib ketib tez-tez shamollaydigan boʻlib qoladi. G.Goʻdak hayotining birinchi kunidan boshlab ochiq havoga oʻrgatilishi kerak. Sof, salqin havoda organizmi chiniqadi, ishtahasi ochiladi, teri va oʻpkasi mustahkamlanadi, kasalliklarga chalinmaydigan boʻladi. G.Goʻdak organizmini astasekin chiniqtira borish kerak. Ketlikni shoshmasdan (G.niGoʻdakni 1—2 min. yalangʻoch yotqizib qoʻyib) almashtirish lozim, shunda G.Goʻdak havo vannasiga oʻrgana boradi. G.niGoʻdakni ochiq havoda sayr qildirish muddati obhavoga qarab oʻzgartirib turiladi. Bolani kun boʻyicha qoʻlda koʻtarib yurish yaramaydi, aks holda oʻrganib qolib, onasiga ham, boshqalarga ham tinim bermaydi, oʻzi ham qiynaladi. Ona va oiladagi boshqa kishilar G.kaGoʻdakka gapirib, tovushni ajratishga, oʻyinchoqlarni oʻynashga oʻrgatishlari lozim. Sogʻlom bola har qanday sharoitda ham oʻzi uxlab qoladi. U yotgan xonani qorongʻi qilish, tinchlik saqlash shart emas. Bola yigʻlasa, sababini aniqlashga harakat qilish lozim. Atrofdagilar qanchalik shirinsuxan boʻlishsa, bola ham shunchalik sergak va sogʻlom oʻsadi. G.niGoʻdakni 4—5 oyligidan toʻsishga oʻrgatish, emizishdan oldin va keyin, uxlatish oldidan va uygʻonganidan keyin toʻsayotganda uni maqtab, erkalab turish kerak. G.ningGoʻdakning harakatlanish qobiliyatini oʻstira borish juda muhim, lekin bunda ehtiyotkor boʻlish lozim. Bolani barvaqt, yaʼni badani hali qotmaganda, hatto atrofiga yostiq qoʻyib oʻtqazilsa ham, bukchayib oʻtiradi, natijada [[umurtqa pogʻonasi]], erta yurishga oʻrgatilganda esa oyogʻi qiyshayib qolishi mumkin. 2,5—3 oyligidan boshlab bolani qattiqroq narsa ustiga qorni b-nbilan yotqizib turish kerak, bunda boʻyin, orqa, oyoq muskullari mustahkam boʻlib boradi. Bola surila boshlagach, uzoqroqqa oʻyinchoq qoʻyib, uni surilib borishga oʻrgatish zarur. 4—5-oydan boshlab har kuni 5 min.cha badan tarbiya qildirish kerak. Yoshiga mos holda tanlangan oʻyinchoqlarni oʻynatish bolaning teran oʻsishiga imkon beradi.

Ona tugʻruqxonadan chiqqach, G.nigoʻdakni bolalar poliklinikasi hisobga oladi, shifokorlar ona huzuriga borib, unga bolani toʻgʻri boqish va parvarishlashga oid tegishli maslahatlar berib turadilar.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>