|
| Lib =
| Bosh muharrirlar = [[Ibrohim Moʻminov]] <br/> (1-9-jildlar) <br/> [[Komiljon Zufarov]] <br/> (10-14-jildlar)
}}'''Oʻzbek sovet ensiklopediyasi''' ('''OʻzSE''') — [[Oʻzbek SSR]] da chiqarilgan 14 jildli universal [[ensiklopediya]]. OʻzSE [[oʻzbek tili]]da yozilgan birinchi keng qamrovli ensiklopediyadir.<ref>{{ref-ru}} {{cite web|title=OʻzSE|url=http://www.vedu.ru/BigEncDic/64913|publisher=Katta ensiklopedik lugʻat|accessdate=31 May 2012|date=2000}}</ref> Ensiklopediya [[kirill yozuvi]]da yozilgan. OʻzSE Oʻzbek sovet ensiklopediyasining Bosh redaksiyasida chop etilgan. [[Oʻzbekiston]] mustaqillikka erishganidan keyin chiqarilgan [[Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi]]dagi aksar maqolalar OʻzSE danOʻzSEdan olingan.
OʻzSE ningOʻzSEning barcha 14 jildi 1971-yildan 1980-yilgacha chiqarilgan. 1-9- jildlarga [[Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi]] aʼzosi, [[falsafa]] fanlari doktori [[Ibrohim Moʻminov]] bosh [[muharrir]]lik qilgan. 10-14- jildlarga akademik [[Komiljon Zufarov]] bosh muhrarrirlik qilgan.
OʻzSE keng ommaga moʻljallab yozilgan. Ensiklopediya sovet davrida yozilgani uchun undagi maqolalarning aksari [[kommunizm|kommunistik]] mafkuraning taʼsiri ostida yozilgan. Bunga qaramasdan ensiklopediyada [[Ijtimoiy fanlar|ijtimoiy]] va [[Tabiiy fanlar|tabiiy]] fanlar boʻyicha mukammal maʼlumot berilgan.
== Tarixi ==
OʻzSE niOʻzSEni nashr qilish tashabbusini [[OʻzSSR Fanlar Akademiyasi]] taklif qilgan. Bu tashabbusni 1965-yil 28-aprelda [[Oʻzbekiston Kommunistik Partiyasi]] Markaziy Komiteti va [[OʻzSSR Ministrlar Soveti]] maʼqullab qaror chiqargan.
1967-yil 5 jildli OʻzSE soʻzligi loyihasi va 1-jild maketi nashr qilingan. Bular [[Ulugʻ Oktabr sotsialistik revolutsiasi]]ning 50 yilligiga bagʻishlanb nashr qilingan. Shu soʻzlik va maket boʻyicha toʻplangan taqriz va mulohazlarga tayanib lugʻat soʻzligi qayta ishlangan.
1968-yil 18-yanvarda Oʻzbekiston Kommunistik Partiyasi Markaziy Komiteti va OʻzSSR Ministrlar Soveti „Oʻzbek sovet ensiklopediyasini nashr etish tadbirlari haqida“gi qarorida 14 jildli universal ensiklopediya yozish uchun umumiy yoʻnalishni belgilab berilgan. Shu qaror boʻyicha Oʻzbek sovet ensiklopediyasi Bosh redaksiyasi tashkil etilgan. Bosh redaksiya zimmasiga OʻzSE niOʻzSEni tayyorlash va keyinchalik boshqa ensiklopediyalar va [[lugʻat]]lar tuzish vazifasi yuklangan.<ref name="Muqaddima">{{cite encyclopedia
|last=
|first=
}}</ref>
OʻzSE ningOʻzSEning barcha 14 jildi 1971-yildan 1980-yilgacha chiqarilgan. 1-9- jildlarga [[Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi]] aʼzosi, [[falsafa]] fanlari doktori [[Ibrohim Moʻminovich Moʻminov]] bosh [[muharrir]]lik qilgan. 10-14- jildlarga akademik [[Komiljon Ahmadjonovich Zufarov]] bosh muhrarrirlik qilgan.
Ensiklopediyada yozilgan materialga tayanib 1981-yil [[rus tili]]da „Oʻzbek SSR“ nomli qoʻllanma (spravochnik) chop etilgan. Shu qoʻllanma 1988-yil oʻzbek tilida ham nashr qilingan.
== Tuzilishi ==
[[File:UzSE first volume title page.JPG|thumb|Oʻzbek sovet ensiklopediyasi 1-jildining titul beti]]
OʻzSE ningOʻzSEning har bir jildi 50,000 nusxada chop etilgan.<ref name="OʻzSE">{{cite encyclopedia
|last=
|first=
}}</ref> Har bir jildning oʻrtacha hajmi 105 nashriyot qogʻozini tashkil etadi. Jildlarda oʻrtacha 3,000 dan oshiq maqola bor. Ensiklopediyaning har bir jildi oxirida maqola mualliflari roʻyxati berilgan.
OʻzSE daOʻzSEda maqolalar [[alifbo]] tartibida berilgan. Maqola nomlari qora katta harflar bilan berilgan. Maqola nomlarida [[urgʻu]] bilan aytiladigan [[unli tovush]]larga urgʻu qoʻyilgan. Maqola nomlarining koʻpchiligi [[birlik son]]da berilgan. Odatda [[koʻplik son]]da ishlatiladigan atamalar (masalan, '''[[Mineral|MINERALLAR]]''') koʻplik sonda berilgan.
Ensiklopediyada ayrim soʻzlarning [[etimologiya]]si yozilgan. Chet tilidan kirib kelgan soʻzlarning qaysi tildan kirib kelgani va qanday maʼnoni anglatishi berilgan. Biologik guruhlash nomlarining [[lotincha]] nomlanishi maqola nomidan keyin [[qavs]] ichida berilgan.
Maqola nomidan keyin tegishli tushunchaning boshqa sinomimlari mavjud boʻlsa ular maqola nomidan keyin kichik harflar bilan ajratib yozilgan. (Masalan, '''[[Avtonomiya|AVTONOMIYA]]''', m u x t o r i y a t.)
OʻzSE daOʻzSEda [[shaxsiyat]]lar haqidagi maqolalarda kishilarning [[familiya]]si avval yozilgan. Masalan, [[Habib Abdullayev|'''ABDULLAYEV''' Habib Muhamedovich]]. Ammo shaxs [[taxallus]]i yoki [[ism]]i va familiyasi bilan mashhur boʻlsa, maqola oʻsha taxallus yoki ism bilan atalgan. Masalan, [[Alisher Navoiy|'''ALISHER NAVOIY''']]. Kishilar haqidagi maqolalarda shaxsiyat ismidan keyin qavs ichida oʻsha shaxsning tugʻilgan va vafot etgan sanasi [[arab raqamlari]] bilan [[yil]], [[kun]], [[oy]] tartibida berilgan.
Joyni tejash uchun maqolalar ichidagi matnda maqola nomi qisqartirib yozilgan. Masalan, '''[[Temir yoʻl|TEMIR YOʻL]]''' maqolasi ichida „temir yoʻl“ oʻrniga „t. y.“ deb yozilgan.
OʻzSE daOʻzSEda ''kursiv'' bilan yozilgan soʻzlar shu mavzuda ensiklopediyada alohida maqola borligini bildiradi. Ensiklopediya boʻylab bir tushunchani anglatuvchi soʻzlardan asosiy atamaga yoʻnaltirishlar berilgan. Muhim maqolalar oxirida adabiyotlar roʻyxati kichik [[shrift]]da berilgan.
OʻzSE daOʻzSEda maqolalar bilan birga rangli va rangsiz rasmlar, [[xarita]]lar va boshqa bezaklar bor.
== Jildlar ==
== Tanqidi ==
OʻzSE sovet davrida yozilgani uchun undagi maqolalarning aksari [[kommunizm|kommunistik]] mafkuraning taʼsiri ostida yozilgan. OʻzSE daOʻzSEda shu ensiklopediyaning oʻzi haqidagi maqolada „Oʻzbek sovet ensiklopediyasi (OʻzSE) — oʻzbek xalqining birinchi markscha-lenincha ensiklopediyasi“, - deb yozilgan.<ref name="OʻzSE"/> Ensiklopediya muqaddimasida boʻlsa:
<blockquote>OʻzSE gaOʻzSEga kiradigan maqolalar markscha-lenincha metodologiyaga amal qilib tayyorlanadi. Burjua tuzumini yoqlovchilar, antikommunizm targʻibotchilari, oʻng va „soʻl“ revizionistlarning gʻayri ilmiy nazariyalari qomus sahifalarida ilmiy asosda tanqid qilinadi,<ref name="Muqaddima"/></blockquote>
- deb yozilgan.
Oʻzbek sovet ensiklopediyasida [[Ahmad Yassaviy]] kabi [[sufiylik|sufiy]] faylasuflar ijodi umuman olganda ijobiy yoritilgan.<ref name="Ramet">{{ref-en}} {{Cite book|title=Religion and Nationalism in Soviet and East European Politics|first=Sabrina|last=Ramet|publisher=Duke University Press|year=1989|page=215}}</ref> [[Abdurauf Fitrat]] va [[Choʻlpon]] kabi yozuvchilar boʻlsa [[millatchilik]] va [[panturkizm]]da aylblanib tanqid qilingan. [[Glasnost]] yillarida va musqatil Oʻzbekistonda bunday tanqidlar betaraf emas deb qarala boshlandi.<ref name="Kara">{{ref-en}} {{cite journal|title=Reclaiming National Literary Heritage: the Rehabilitation of Abdurauf Fitrat and Abdulhamid Sulaymon Cholpan in Uzbekistan|first=Harim|last=Kara|year=2002|month=January|volume=54|issue=1|page=123-142|journal=Europe-Asia Studies}}</ref>
OʻzSE daOʻzSEda koʻp maqolalar [[Marksizm|marksist]] qarashda yozilgan boʻlsada, ensiklopediyada [[Ijtimoiy fanlar|ijtimoiy]] va [[Tabiiy fanlar|tabiiy]] fanlar boʻyicha mukammal maʼlumot berilgan. Qomusda [[SSRI]] va [[Oʻzbek SSR]] haqida juda chuqur maʼlumot berilgan. Sovet Oʻzbekistonidagi hayotning har bir qirrasi yaxshi yoritilgan. Xususdan, Oʻzbek SSR ning tarixi, iqtisodi, ilmi, sanʼati va madaniyati toʻliq yoritilgan. OʻzSE daOʻzSEda Oʻzbekistondan tashqarida tanilmagan oʻzbek fan va sanʼat namoyondalarining hayoti va ijodi haqida mukkammal maʼlumot berilgan.
== OʻzSE va OʻzME ==
Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan keyin chiqarilgan [[Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi]]dagi aksar maqolalar OʻzSE danOʻzSEdan olingan. Koʻplab maqolalar OʻzSE dan OʻzMEOʻzSEdan gaOʻzMEga hech bir oʻzgartirishsiz olingan. Baʼzi hollarda olingan maqolalarga kichik oʻzgartirishlar kiritilgan. Masalan, [[qoʻshimcha]]lar, [[qisqartma]]lar oʻzgartirilgan, iloji boʻlsa ruscha [[atama]]lar oʻzbekchaga oʻgirilgan, baʼzi hollarda OʻzMEOʻzMEda da OʻzSE dagigaOʻzSEdagiga qaraganda yangiroq maʼlumot berilgan. Masalan, [[Nigeriya]]dagi [[Aba]] shahri haqidagi va [[diod]] haqidagi maqolalarda shu kichik farqlarni kuzatish mumkin. Ammo, OʻzSE va OʻzME dagiOʻzMEdagi maqolalar umuman olganda bir-biriga juda oʻxshash:
{| class="wikitable"
|-
! ''OʻzSE danOʻzSEdan'' !! ''OʻzME danOʻzMEdan''
|-
| '''ABA''' — Nigeriyaning janubidagi shahar. Aba daryosi boʻyida, Port-Xarkort — Enugu t. y. va avtomobil yoʻli kesishgan joyda. Aholisi 131 ming (1963). Yogʻli palma mahsulotlari sotiladigan joy. Sovun va pivo z-dlari, yogʻ, trikotaj korxonalari bor.<ref>{{cite encyclopedia
| 