Vengriya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Cekli829 (munozara | hissa)
Tahrir izohi yoʻq
k imlo, replaced: km2 → km{{sup|2}} using AWB
Qator 1:
{{Vengriya info}}
'''Mojariston''' (Magyarorszag), Mojariston Respublikasi (Magyar Koztar-sasag) — Yevropaning markaziy qismida, Dunay daryosining oʻrta oqimida joylashgan davlat. Mayd. 93 ming km2km{{sup|2}}. [[Yevropa Ittifoqi]] va [[BMT]]ning aʼzosidir.
 
Aholisi 9,944 mln. kishi (2012). Poytaxti [[Budapesht]] shahri. Maʼmuriy jihatdan 19 viloyat (mede) ga boʻlinadi. Budapesht alohida maʼmuriy birlik qilib ajratilgan. Mamlakatning rasmiy tili ''Mojar'' tili.
Qator 8:
 
== Tabiati ==
Mamlakat hududi asosan te-kislikdan iborat. Dunay daryosining soʻl sohili — Katta Oʻrta Dunayning bir qismida 100 200 m balandlikdagi tepaliklar uchraydi. Dunayning oʻng sohili 150—200150–200 m balandlikdagi Dunantul oʻrqir tekisligi va Oʻrta Mojar togʻlarining massivlari (Bakon, Vertesh, Pilish, Mechek va b.) dan iborat. Mamlakatning shim.-gʻarbida Kichik Oʻrta Dunay pasttekisligining jan. qismi (Kishalfyold), shim.sharqda Karpat togʻlarining etaklari (mamlakatning eng baland nuqtasi — Matra massividagi Kekesh togʻi, 1015 m), gʻarbda Alp togʻlarining yon bagʻri (bal. 500—800500–800 m) joylashgan. Asosiy foydali qazilmalari: boksit, qoʻngʻir va toshkoʻmir, neft, tabiiy gaz, uran, marganes, temir rudalari. Balaton koʻli qirgʻoqlarida shifobaxsh termal va maʼdanli issiq suv buloqlari bor. Iqlimi — moʻtadil, kontinental. Yanv. da oʻrtacha t-ra — 2, —4°, iyulda 20, 22,5°. Yillik yogʻin miqdori sharqda 450  mm dan jan.-gʻarbda 900  mm gacha. Shar-qida qurgʻoqchilik boʻlib turadi. Yogʻinning koʻpi yoz boshida va kuzda yogʻadi. Dunay daryosi V. ni va uning poytaxti — Budapeshtni kesib oʻtadi. Uning irmoqlari — Tisa, Raba. V. da koʻllar kam, eng kattasi Balaton koʻli. Yerlarining koʻp qismi — qora tuproq. Togʻ va adirlarda qoʻngʻir oʻrmon va karbonatli chim. Tisa va Dunay vodiylarida allyuvial tuproqpar. Alfyoldda shoʻrlangan kam unum tuproqlar uchraydi. V. hududining 17,6 % oʻrmon bilan qoplangan. Oʻrmonlar asosan togʻ yon bagʻirlarining 300—300– 400 m dan baland qismlarida saqlanib qolgan. Hayvonlardan quyon, dala sichqoni, yumronqoziq, tulki, tipratikan, qushlardan toʻrgʻay. qorayaloq, qizilishton, boyqush. qamishzorlarda suv parrandalari uchraydi. V. da Qishbalaton qoʻriqxonasi, Tixan, Xortobad va b. milliy bogʻlar bor.
 
Aholining 97% Mojarlar, shuningdek olmonlar, slovaklar, xorvatlar, ruminlar, yahudiylar, serblar, slovenlar, polyaklar, loʻlilar va b. ham yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi: 1  km: ga 115 kishi toʻgʻri keladi, 62% aholi shaharlarda istiqomat qiladi. Dindorlar asosan katoliklar (64%) va protestantlar (23%). Rasmiy tili — mojar tili. Yirik shaharlari: Budapesht, Mishkols, Debresen, Seged, Pech.
 
Tarixi. V. hududida dastlabki manzilgohlar paleolit davrida paydo boʻlgan. Bu yerda skif, illiriy, kelt qabilalari yashagan. Mil. av. 1-a. oxiri va mil. 2-a. boshlarida ularni Rim imperiyasi zabt etgan. Keyinchalik, xalqlarning buyuk koʻchishi davrida V. hududida olmon va turkiy elatlar kelib joylashgan. 6-a. da slavyanlar kelgan. Hoz. vengmojarerlarning ajdodlari mil. davr boshlarida Qora dengiz boʻylarida yashar edi. Koʻchmanchi chorvador mojar qabilalari 9-a. oxirlarida gʻarbga siljib, hozirgi V. hududiga kelib joylashgan. V. davlatining shakllanishida 997 y. xristianlikning qabul qilinishi va knyaz Ishtvan I ning taxtga oʻtirishi muhim rol oʻynadi. U 1000 y.da oʻzini qirol va davlatni qirollik deb eʼlon qildi. 10-a. ning ikkinchi yarmidan boshlab dehqonchilik rivoj topdi, yerga xususiy mulkchilik kuchaya bordi. Moʻgʻullarning hujumi (1240—41) V. ni vayron qildi. Bu davrda qirol Bela JV (1235—70) Avstriyaga qochdi. 1242 y. da bosqinchilar ketgach, qirol qaytib kelib, mamlakat xoʻjaligini qayta tiklash, mamlakatni mustahkamlash choralarini koʻrdi: mayda va oʻrta dvoryanlarga imtiyozlar berdi, qoʻshni davlatlar bilan aloqa oʻrnatdi. Uning vafotidan keyin feodal tarqoqlik kuchaydi. Karl Robert (1308—42) va uning oʻgʻli Layosh (Lyudovik) (1342—82) davrida hokimiyat markazlashtirilib, mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga eʼtibor berildi.
Qator 19:
 
1 -jahon urushi natijasida bu monarxiya parchalandi. 1918 y. okt.dagi inqilob natijasida V. mustaqil davlatga aylandi (16 noyabrda respublika deb eʼlon qilindi). 1919 y. 21 martda V. Sovet Respublikasi boʻldi. U 1919 y. 1 avg .da agʻdarilgach, mamlakatda Xorti diktaturasi (1920—44) oʻrnatiddi. V. Italiya va Olmoniya bilan yaqinlashdi. Mamlakat iqtisodiyoti [[Olmoniya]] fashizmiga xizmat qildirildi. 2-jahon urushida Olmoniyaning ittifoqchisi sifatida qatnashdi. 1944 y. martda gitlerchilar V. ni bosib oldilar. Ular hokimiyat tepasiga F. Salashini qoʻydilar. 1944 y. sent.da V. olmon qoʻshinlaridan ozod qilina boshladi. 1944 y. 22 dek.da tuzilgan V. muvaqqqat milliy hukumati oradan 6 kun oʻtgach, Olmoniyaga qarshi urush eʼlon qildi. 1945 y. 4 apr.da V. olmon koʻshinlaridan butunlay ozod etildi. 1946 y. 1 fevralda V. respublika deb eʼlon qilindi. 1949 y. dan Mojariston Xalq Respublikasi deb ataldi. Mamlakatda sanoat, banklar, transport davlat ixtiyoriga olindi, yer islohoti oʻtkazildi. Kompartiyaning bir partiyali rejimi keng miqyosda ijtimoiy norozilikka sabab boʻldi. 1956 y. okt.dagi xalq isyonida demokratik erkinliklar berilishi talab qilindi. Shoʻro qurolli kuchlari bu isyonni shafqatsizlarcha bostirdi. Varshava shartnomasidan chiqmoqchi ekanini eʼlon qilgan I. Nad huqumati qamoqqa olindi. Shundan keyingi yillarda Ya. Kadar boshchiligidagi mamlakat rahbariyati mafkuraviy murosa va xoʻjalik islohoti oʻtkazish yoʻli bilan Mojariston sotsialistik ishchi partiyasining mavqeini mustahkamlashga urindi. 1989 y. da 1949 y. gi konstitutsiya oʻzgartirilib, V. demokratik huquqiy davlat deb eʼlon qilindi. 1989 y. 18 okt.da mamlakat V. Respublikasi deb ataldi. V. 1955 y.dan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1992 y. 3 martda oʻrnatgan. Milliy bayramlari: 15 mart — 1848—49 y. burjua inqilobining boshlanishi; 20 avg . — V. davlati asoschisi Avliyo Ishtvan kuni; 23 okt.—1956 y. inqilob va ozodlik kurashi boshlangan kun va 1989 y. V. Respublikasi eʼlon qilingan kun.
 
 
== Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari ==
Qator 32 ⟶ 31:
 
== Transporti ==
T. y. va avtomobil transporti V. transportining asosini tashkil kiladi. T. y.larning uz. — 7752  km (2277  km elektrlashtirilgan), avtomobil yoʻllarining uz. —30 ming km dan ortiq, ichki suv yoʻllarining uz. 1,6 ming km ni tashkil etadi. Dunay daryosida kemalar katnaydi; u kanal orqali Balaton koʻli bilan tutashtirilgan. Asosiy porti — Budapesht sh.
 
V. chetga asosan mashinalar va asbobuskunalar, ximikatlar, elektr ashyolari, boksit, dori-darmon, kiyim-kechak, q. x. va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari chiqaradi. Chetdan xom ashyo, yoqilgʻi, yengil va yuk avtomobillari, traktorlar, don kombaynlari, maʼdanli oʻgʻitlar va b. sotib oladi. Chet el sayyohligi rivojlangan. V. iktisodiyotiga xorijiy sarmoya jalb etish surʼatlari ancha yuqori. V. ningtashqi savdodagi mijozlari — Gʻarbiy va Sharqiy [[Yevropa]] mamlakatlari. Pul birligi — forint.
 
Tibbiy xizmatga Sogʻliqni saqlash vazirligi rahbarlik qiladi. V. da 90 mingdan ortiq oʻrinli kasalxonalar bor; 30 mingga yaqin shifokor tibbiy yordam koʻrsatadi. Shifokorlarni Budapesht, Seged, Pech, Debresendagi tibbiyot institutlari tayyorlaydi.
 
Xalq maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. V. da 8 y. lik majburiy boshlangʻich taʼlim joriy etilgan. Davlatga, cherkovga karashli, xususiy oʻrta oʻquv yurtlari bor. V. da 887 oʻrta maxsus oʻquv yurti va 91 oliy oʻquv yurti hamda kollejlar ishlaydi. Budapesht universiteti V. dagi eng yirik oliy oʻquv yurtidir. Pech sh.dagi universitet (1367 y. tashkil etilgan) ham mamlakatdagi eng qad. oʻquv yurtlaridan. V. da Mojariston Fanlar akademiyasi, geol., zootexnika, farmakokimyo va boshqa i. t. institutlari bor. Yirik kutubxonalari: Davlat kutubxonasi, Budapesht universiteti, parlament kutubxonalari. V. da Milliy muzey (1802 y. tashkil etilgan), Milliy galereya, Tasviriy sanʼ-at, tabiiyot-tarix, ilmiy-texnologiya (hammasi Budapesht sh.da), Shopron sh.da Ferens List, Sekeshfexervarda qirol Ishtvan muzeylari mavjud.
Qator 69 ⟶ 68:
 
{{Yevropa}}
 
{{stub}}
== Manbalar ==
{{manbalar}}
 
[[Turkum:Yevropa]]
Qator 75 ⟶ 76:
[[Turkum:BMT aʼzolari]]
 
 
== Manbalar ==
{{manbalarstub}}