Venesuela: Versiyalar orasidagi farq

 

<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->

 

== Davlat tuzumi ==

V. — federativ respublika. Amaldagi konstitutsiya 1999 y. 30 dek.dan kuchga kirgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident (1999 y. fevral dan Ugo Rafael Chaves Frias). U 6 y. ga saylanadi, ketma-ket ikkinchi marta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat bir palatali parlament — Milliy assambleya; u aholi tomonidan umumiy toʻgʻri yashirin ovoz berish yoʻli b-n 5 y. ga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

 

== Tabiati ==

 

 

Hayvonot dunyosi juda boy. Bu yerda maymunlar, mayda bugʻular, yalqov chumolixoʻr, zirhlilar va b. hayvonlar yashaydi. Qushlardan qora tumshuqli qoʻton, katta shaftolixoʻr, toʻti, kolibrilar bor. Daryolarda kayman (timsoh) va elektrik ilonbaliqlar koʻp.

== Aholisi ==

Asosan, venesuellar (90%). V. ning jan.da yarim koʻchmanchi indeys qabilalari, sharqsa, Orinoko deltasida varrau, gʻarbda, Kolumbiya chegarasida chibcha, karib va aravak qabilalari yashaydi. Davlat tili — ispan tili. Dindorlar asosan katoliklar. Shahar aholisi 84%. Yirik shaharlari: Karakas, Marakaybo, Barkisimeto, Valensiya va b.

 

== Tarixi ==

 

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari: Demokratik harakat, 1941 y.da asos solingan; Xalq saylov harakati, 1967 y. da tuzilgan; Milliy konvergensiya, 1993 y.da asos solingan; Respublikachi demokratik ittifoq, 1946 y.da tuzilgan; Sotsial-xristian partiya, 1946 yda tuzilgan; Sotsializm uchun harakat, 1971 y. tuzilgan; V. Kommunistok partiyasi, 1931 y. tashkil etilgan; Radikal ish partiyasi; Beshinchi Respublika harakati, 1997 y. asos solingan; Soʻl inqilobiy harakat, 1960 y. tuzilgan. Kasaba uyushmalari: V. mehnatkashlari yagona markazi, 1963 y.da tuzilgan; V. mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1936 y. da tashkil etilgan.

 

== Xoʻjaligi ==

V. — Lotin Amerikasida iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlardan biri. Uning xoʻjaligi neft qazib olish va uni qayta ishlashga ixtisoslashgan. Bu sohada V. dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Davlat neft va gaz sanoati, elektr energetika, temir ruda qazib chiqarish va neft kimyosi tarmoklarini oʻz ixtiyoriga olgan. V. yalpi mahsulotida sanoat 48% ni, xizmat koʻrsatish tarmogʻi 45 % ni, q.x. 7% ni tashkil etadi.

 

== Sanoati ==

Mamlakat valyuta tushumlarining 90% dan koʻprogʻini neft sanoati taʼminlaydi. Neftni qayta ishlovchi 12 z-d yiliga salkam 80 mln. tonna neftni qayta ishlaydi. Shuningdek tabiiy gaz, yuqori sifatli temir rudasi, boksit, marganes, nikel, oltin, olmos, toshkoʻmir ham qazib olinadi. Yiliga 61 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi (yarmidan koʻpi GES larda). Kimyo va neft kimyosi sanoati, avtomobilsozlik, qora metallurgiya rivojlangan. Oziq-ovqat, toʻqimachilik, charmpoyabzal, qogʻoz, sement sanoati korxonalari bor. Asosiy sanoat markazlari: Karakas, Marakaybo, Valensiya, Marakay, Puerto-Kabelo, La-Guayra.

 

== Qishloq xoʻjaligi ==

Iqtisodiy faol aholining 12 % ga yaqini shu sohada band. Yirik yer egaligi ustun. Yer maydonining 2% ga yaqini ishlanadi. Yaylov va oʻtloqlar 18%, boshqa yerlar 80%. K-x. mahsulotlari qiymatining yarmi dehkonchilikka toʻgʻri keladi. Ammo u mamlakatning oziqovqatga boʻlgan ehtiyojini qondirmaydi. Dehqonchilik asosan togʻ yon bagʻirlarida va dengiz sohillarida rivojlangan. And togʻlaridagi oʻrmonlarni kesish va yondirish yoʻli b-n ham yer ochib dehkonchilik qiladilar. Asosiy oziq-ovqat ekinlari: makkajoʻxori, sholi, kofe, kakao. Bundan tashqari kartoshka, dukkakli ekinlar, shakarkamish, sugʻoriladigan yerlarda paxta ham yetishtiriladi. Chorvachilikda qoramol, choʻchqa, qoʻy va echki boqiladi. Karakas, Marakaybo atroflarida yirik sutchilik fermalari bor. Ammo aholining sutga boʻlgan ehtiyoji faqat 50 % qondiriladi. Dengiz va daryolarda baliq ovlanadi.

 

== Transporti ==

 

Tibbiy xizmatga V. Sogʻliqni saqlash vazirligi rahbarlik qiladi. Davlat davolash muassasalarida bepul tibbiy xizmat koʻrsatiladi, xususiy shifokorlar ham bor. Mamlakatdagi kasalxonalarda 40 mingga yaqin oʻrin bor. 15 ming shifokor xizmat koʻrsatadi. Shifokorlarni un-tlarning 7 fakulteti tayyorlaydi.

 

Maorifi, ilmny va madanvy-maʼrifiy muassasalari. Mamlakatda 7 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalarga bepul majburiy taʼlim beriladi. Boshlangʻich maktabda 6 y., oʻrta maktabda (litseyda) 5 y. oʻqitiladi. Xususiy maktablar ham bor. Karakasda Markaziy un-t, Valensiya, Marakaybo, Merida sh.larida un-tlar mavjud. Milliy til akademiyasi (1882), tibbiyot akademiyasi (1904), bOdan ortiq i. t. muassasasi va 60 ilmiy jamiyat, Karakasda Milliy kutubxona (1883), Tasviriy sanʼat, tarix va S. Bolivar muzeylari bor.

 

== Matbuoti, radioeshittirish va telekoʻrsatuvi ==

V. da nashr etiladigan yirik gaz.lar: "Nasional" ("Millat", 1943 y.dan), "Universal" (1909 y.dan), "Ultimas notisias" ("Soʻnggi xabarlar", 1941 y.dan), "Mundo" ("Jahon", 1958 y.dan). Yirik jur.lari: "Momento" ("Lahza", 1959 y.dan), "Elite" ("Elita", 1925 y.dan). Venpres hukumat axborot agentligi 1975 y.da tuzilgan; "Innak" xususiy axborot agentligi 1958 y.dan beri ishlaydi. Radioeshittirish 1930 y.dan (asosan ispan tilida), telekoʻrsatuvlar 1952 y.dan olib boriladi. Bir qancha radio va telest-yalar bor. Radioeshittirish va telekoʻrsatuvlarni V. Milliy radiosi va V. Milliy televideniyesi nazorat qiladi.

 

== Adabiyoti ==

Ispanlar bosib olguncha boʻlgan indeyslarning xalq ogʻzaki ijodi namunalari saqlanib qolmagan. Yozma adabiyot asosan ispan tilida rivojlana boshladi. 19-a. boshlarida hajvchi V. Salias, shoir X. A. Montenegro, dramaturg X. D. Dias, publitsistlar F. Miranda va S. Bolivar asarlarida maʼrifatparvarlik gʻoyalari aks etdi. V. mustaqillikka erishgandan keyingi yangi adabiyotning shakllanishida shoir va olim Andreas Beloning maʼrifatparvarlik ruhida yozilgan "Poeziyaga murojaat", "Tropik dehqonchilik sharafiga" poemalari muhim rol oʻynaydi. 19-a. ning 2-yarmidan V. adabiyotida romantizm hukmronlik qildi. Bu oqimning X. P. BoNalde, X. R. Yenes, X. Kalkano kabi namoyandalari ijodida Yevropa va Amerika romantizmi asarlariga taqlid kuchli. 19—20-a.lar chegarasida naturalizm va modernizm oqimlari paydo boʻldi. Demokratik va inqilobiy harakatlar taʼsirida tanqidiy realizm rivojlandi. Mamlakatdagi ijtimoiy ziddiyatlar, mehnatkashlarning qashshoq hayoti R. Galegos ("Salar oilasidan oxirgi kishi", 1920; "Donya Barbara", 1929; "Qashshoq negr", 1937), R. D. Sanches ("Neft", 1936), M. O. Silva ("Bezgak", 1939;"Boʻsh qolgan uylar", 1957) kabi yozuvchilar ijodida oʻz ifodasini topdi. G. L. Karreri "Mening eʼtirozim" (1962) hikoyalar toʻplamida, E. Subero "Zulmatda" (1963), E. Kolombani "Bugun xitob qilaman" (1963) kitoblarida xalq ommasining norozilik kayfiyati va kurashlarini aks ettirdilar. Taraqqiyparvar adiblar tinchlik, demokratiya yoʻlida barakali ijod etmoqdalar.

 

== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==

 

V. hududida ispanlar bosib olgunga qadar indeyslar kulolchiligi va qoya rassomligi rivojlangan edi. 17—18-a. lar rassomligi va haykaltaroshligi asosan diniy harakterda. 19-a. boshlarida mahalliy portret sanʼati vujudga keldi (X. Lovera). 19-a. oʻrtalarida ozodlik harakatining taʼsirida vatanparvarlik ruhidagi tarixiy haykaltaroshlik (M. Gonsales, E. Palasiosi-Kavelo) va rassomlik (M. Tovari-Tovar, A. Michelena) rivojlandi. 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida janrchi A. Michelena, romantik K. Roxas, manzarachi F. Brandt, impressionizm vakillari — E. Boggio, R. Monasterios kabi rassomlar ijod qildilar. V. sanʼatida realizm b-n bir qatorda modernizm oqimlari ham tarqalgan.

 

== Teatri ==

Karakasda 16-a. dan boshlab teatr tomoshalari ora-sira koʻrsatila boshladi. 1853 y. Marakayboda birinchi milliy komediya ("Vijdonsiz, baxil va dangasa", M. Fernandes) sahnalashtirildi. 19-a. ning oxiri — 20-a. ning birinchi yarmida V. dramaturgiyasidagi jonlanish teatr sanʼatida ham oʻz aksini topdi. 50-y. larda bir necha teatr maktablari ochildi. Karakasda Komediya teatri, "Teatr munisipal", "Teatro nasonal", "Poliedro", "Ateneo" va b. teatrlar bor. Marakaybo, Barkisimeto, Merida kabi shaharlarda ham teatrlar mavjud. I. Gramko, S. Renxifo, V. Franko, I. Chokron va b.ning pesalari qoʻyiladi. A. de Pasi-Mateos, K. Ortis, A. Lopes, N. Kuriyel, X. Torres va b. teatr arboblari mashhur. 1959 y.dan V. teatri festivali oʻtkazib turiladi.

 

== Kinosi ==

 

{{Janubiy Amerika mamlakatlari}}

 

[[Turkum:Amerika]]

[[Turkum:Davlatlar]]

[[Turkum:BMT aʼzolari]]