26-Fevral 2014, 17:31 dagi koʻrinishi tahrirlash 99.21.169.191 (munozara) Tahrir izohi yoʻq ← Avvalgi tahrir		23-Noyabr 2015, 10:30 dagi koʻrinishi tahrirlash bekor qilish Ximik1991Bot (munozara \| hissa) Botlar 197 605 edits k imlo, replaced: km2 → km{{sup\|2}} (6), km3 → km{{sup\|3}} (7) using AWB Keyingi tahrir →
Qator 30: '''Kaspiy dengizi''' ([[Ozarbayjon tili\|ozarbayjoncha]]:'''Xəzər dənizi''', [[qozoqcha]]: '''Каспий теңізі''', [[forscha]]:'''دریای خزر''' '''Daryā-i Xazar''', '''دریای مازندران''' '''Daryā-i Māzandarān''', [[ruscha]]:'''Каспийское море''', [[Turkman tili\|turkmancha]]:'''Hazar deňizi''') — [[Evropa]] bilan [[Osiyo]] orligida joylashgan [[er]] sharidagi eng katta koʻl. Kattaligiga qarab, uni dengiz deb ataydi. Nomi [[XVI]] asrning oxirlarida shu dengiz yoqasiga joylashgan Kaspiy qabilalariga bogʻliq shakllangan. Gurjistonda hozirgi kunda Kaspiy shahri bor. Shu bilan birga Girkan (I asr), [[Xazar]] (ІІ-X asr), Xvalin (X—XІІІ asr) va boshqa tarixiy nomlari bor. Ular soʻngi 3000 yildagi hayot kechirganlarning bergan nomlari. Kaspiy dengizi neogen davrining oxirida er qirrasining koʻtarilishidan [[Qora dengiz]]dan boʻlindi. Bu vaqtda Kaspiy dengizining poydo boʻlgan vaqti deb hisoblashga boʻladi. Kaspiy dengizining umumiy hududi 376 ming km<sup>2</sup>. Uning sathi dengiz sathidan 28 m past. Dengiz uzunligi shimoldan janubgacha 1200  km. Dengizning enli eri — 435  km, ensiz eri — 193  km. Kaspiy dengizini yoqasining uzunligi — 7000  km. Uning suvi 5-ta davlat qirgʻogʻini yuvib turibdi. Dengiz yoqasining ulushi [[Qozog'iston]]ga 29 % (2340  km), [[Rossiya~~\|Rossiyaga~~]]ga — 16 %, [[Ozarbayjon~~\|Ozarbayjonga~~]]ga — 20 %, [[Turkmaniston~~\|Turkmanistonga~~]]ga — 21 %, [[Eron]]ga — 14 % tegishli. Kaspiy dengiziga 130-ga yaqin daryolar va kanallar suv quyadi. <!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi --> Kaspiy dengizi shimoldan janubga 1200  km ga choʻzilgan, oʻrtacha kengligi 320  km. Qirgʻogʻining uzunligi 7 ming km ga yaqin. Maydoni 376 ming ~~km2~~km{{sup\|2}} ([[1929]]-yilgacha, dengiz suvi pasaygunga qadar 422 ming ~~km2~~km{{sup\|2}} edi). ==Tarix== '''Kaspiy dengizi''' (qadimda Kavkazning sharqida yashagan kaspiy qabilasi nomidan; * qadimiy va oʻrta asrlarda [[dengiz]] sohilida mavjud boʻlgan viloyatlar, elatlar, davlatlar nomi bilann Goʻrgon, Xuroson, Xorazm, Oq dengiz, Xvali, Xazar dengizi nomi b-n atalgan; * [[Ozarbayjonlar]] hozir ham Xazar dengizi deb ataydilar) — Yer sharidagi eng katta berk suv havzasi, koʻpincha dunyodagi eng katta koʻl deb ham hisoblaydilar. [[Rossiya Federatsiyasi]], [[Qozogʻiston]], [[Turkmaniston]], [[Eron]], [[Ozarbayjon]] hududlarida joylashgan. Quyidagi xususiyatlariga koʻra dengiz deb ataladi: kattaligi jihatidan Qora, Oq va Boltik, dengizlaridan kam farq qiladi, suvi ham dengiz suvi singari shoʻr, hayvonot va oʻsimliklar dunyosining bir qismi dengizlarda yashaydigan hayvon va oʻsimliklar jumlasidan. Bundan tashqari, Kaspiy dengizi bir vaqtlar hozirgi Kuma-Manich botigʻi oʻrnidan oʻtgan boʻgʻoz orqali Azov va Qora dengizlar bilann tutashib turgan. Dengiz haqida dastlabki maʼlumot [[Gerodot]]ning „Tarix“ asarida uchraydi. Kaspiy dengizi sathi Dunyo okeani sathidan qariyb 28 m past (1986). Dengiz qirgʻogʻi ancha tekis, egribugri joylar kam. Yirik qoʻltiqlari: Qoraboʻgʻozgoʻl, Krasnovodsk, Qozoq, Mangʻishloq va b. K.d.da umumiy maydoni qariyb 350 ~~km2~~ km{{sup\|2}} boʻlgan 50 ga yaqin orol bor (eng yiriklari Tyuleniy, Chechen, Artyom, Jiloy, Bulla, Ogurchinskiy va Kulali). Relyef tuzilishi jihatidan K.d. 3 qismga — shim., oʻrta va jan. qismlarga boʻlinadi. Shim. qismi jan.da Chechen oroli — Mangʻishloq ya.o. chizigʻi b-n chegaralangan boʻlib, chuq. 10 m ga qadar, eng sayoz (~~4—6~~4–6 m) qismidir. Oʻrta qismi ancha chuqur, oʻrtacha chuq. 200 m, eng chuqur joyi esa 790 m. Bu qismi jan. qismidan Turkmanboshi sh. tomon dengizni kesib oʻtgan suv osti togʻ tizmasi orqali ajralib turadi. Jan. kismi eng chuqur (oʻrtacha chuq. 325 m). K.d.ning eng chuqur joyi (1025 m) ham shu qismda. Maydoni jixatidan uchala qismi deyarli bir-biriga teng, lekin suv hajmi jihatidan ular har xil: shim. qismiga umumiy suv xajmining 1/100 qismidan kamroq, oʻrta qismiga 1/3, jan. qismiga esa 2/3 ga yaqin boʻlagi toʻgʻri keladi. Kaspiy dengiziga [[Volga]], [[Ural]], [[Kura]], [[Terek]], [[Emba]], [[Samur]], [[Sulak]], [[Eron]]dan oqib keladigan [[Safedrud]] kabi yirik daryolar va koʻpgina kichik daryo va soylar quyiladi. Shim., shim-gʻarbiy va sharqiy sohillarning yozi juda issiq va quruq, qishi esa sovuq. Jan.-gʻarbiy va jan. sohillarida iqlim yumshoq va nam. K.d.ning har 1 l suvida oʻrtacha 12,7 g tuz bor. Suv t-rasi yozda hamma joyida bir xil (24—26°), qishda esa shim. qismida 0° va undan pastroq, oʻrta va jan. qismlarida 2° dan 13° gacha. Shim. qismi qishda 2—3 oy muzlab yotadi (muzning qalinligi 2 m ga yetadi), oʻrta va jan. qismi esa muzlamaydi. K.d.da, asosan, Volga daryosi quyayotgan suv massasi b-n doimo esadigan shamol taʼsiri natijasida kelib chiqadigan va dengizning qirgʻogʻi yoqalab soat strelkasi yoʻnalishiga teskari harakat qiladigan doimiy aylanma oqim mavjud. Koʻpincha, kuchli toʻlqinlar (~~10—11~~10–11 m) boʻladi. K.d.ning suv sathi yillar va asrlar davomida oʻzgarib turadi. Oʻtmish maʼlumotlarining koʻrsatishicha, bundan 4—6 ming yil ilgari, mil. boshlarida va 18-a. oʻrtalari — 19-a. boshlarida dengiz sathi juda baland, 7—11-a.lar va 13-a. boshlarida esa, aksincha, juda past boʻlgan. Suv sathining soʻnggi keskin pasayishi 1929—56 y.lar orasida kuzatilgan. Shu davr ichida suv sathi 2,5 m dan ortiqroqqa pasaydi, natijada sayoz shim. qismida dengiz ~~20—30~~ 20–30 km chekindi, koʻpchilik qoʻltiqlar qurib qoldi, dengizning maydoni esa (Qoraboʻgʻozkoʻlni hisobga olmaganda) 422 ming ~~km2~~km{{sup\|2}} dan (1930) 371 ming ~~km2~~km{{sup\|2}} ga (1969) kamaydi. Suv sathining bu kadar pasayib ketishiga asosiy sabab K.d.ga quyiladigan suvlarning kariyb 80 %ni beruvchi Volga suvining keyingi 40 yil davomida kamayib ketganligidir. Chunki, bu davr ichida Volga havzasida iqlim quruq keldi, yogʻin kam yogʻdi, bugʻlanish esa, aksincha, ortiq boʻldi. Bundan tashqari, Volga daryosida bir qancha suv omborlari barpo etildi, sugorish va sanoat ehtiyojlari uchun olinadigan suv hajmi ancha ortdi. Olingan maʼlumotlarga koʻra, 1966—76 yillarda K.d.ga oʻrta hisobda har yili 180  mm (yoki 66,8 ~~km3~~ km{{sup\|3}}) yogʻin tushdi, 720  mm (266,4 ~~km3~~ km{{sup\|3}}) daryo suvi va 14  mm (5 ~~km3~~ km{{sup\|3}}) yer osti suvi quyiladi: ayni vaqtda dengizdan yiliga 966  mm (357,3 ~~km3~~ km{{sup\|3}}) suv bugʻlanadi, 11  mm (4 ~~km3~~ km{{sup\|3}}) suv sugʻorishga sarflanadi. Suv balansining kirim qismi (338,2 ~~km3~~ km{{sup\|3}})ga nisbatan chiqim qismi (362,3 ~~km3~~ km{{sup\|3}})ning ortiq boʻlishi dengiz suv sathining oʻrtacha har yili qariyb 7 sm ga kamaya borishiga sabab boʻlgan. K.d.ning suv sathi yil davomida ham oʻzgarib turadi: mart oyidan koʻtarila boshlaydi, iyul oyida eng baland boʻladi, avg .dan to fev.ga qadar esa pasaya boradi. 1978 y.dan K.d. suv sathining koʻtarilishi kuzatilmoqda (1986 y.da dengiz havzasi mayd. 376 ming ~~km2ni~~km{{sup\|2}}ni tashkil etdi). K.d.da 500 turdan ortiq suv oʻsimliklari, 854 tur baliq va suv hayvonlari bor. Baliq, shim. qismida tyulen ovlanadi. K.d. ostida juda katta neft va gaz zahiralari borligi aniqlangan Dengiz ostidan neft qazib olinadigan birinchi kon 1925 y.da ishlay boshlagan. Hozir K.d.da koʻplab yirik neft konlari ishlab turibdi. Qator 53: K.d.ning transport ahamiyati ham katta. Unda neft, yogʻoch, don, paxta, guruch, mineral oʻgʻitlar tashiladi. Yoʻlovchilar tashuvchi kemalar qatnaydi. Eng yirik portlari: Astraxon, Maxachqala (RF), Turkmanboshi (Turkmaniston), Enzeli (Eron). Boku b-n Turkmanboshi sh.lari oraligʻida dengiz t.y. paromlari katnab turibdi. Shoʻro davlati inqirozga uchragach, hududi K.d.ga tutash davlatlar dengizning oʻziga tegishli deb hisoblagan qismida uning boyliklarini (baliq va b. hayvonlarni ovlash, neft, tuz va h.k.) oʻzicha tasarruf qilib kelmoqda. Hozirgacha K.d. boyliklarini oʻzlashtirish, oʻziga tegishli akvatoriyalar chegaralarini belgilab olish haqida dengizga yondosh davlatlar oʻrtasida yagona kelishuv imzolanmadi. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref> <!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri --> Qator 68: == Dengiz sathi == <hr style="background-color:#2e8b57" />[[File:~~Caspian_Sea_Kazakhstan_Mangistau~~Caspian Sea Kazakhstan Mangistau.jpg\|200px\|right]] <p style="text-indent: 25px; text-align: justify;"> Dengiz sathi har doyim oʻzgarib turadi. 1830—1929 yillari 25,5 va 26,6 m koʻrsatgichka ega boʻldi. 1929 yildan 1977 yilgacha sathining pasayishi (-29 m) boʻldi. 1978 yildan boshlab Kaspiy qayta koʻtarildi, 1995-yilning boshida — 26,5 m-lik koʻrsatgichga ega boʻldi. == Kaspiy dengizi — Geopolitik maqsadlar markazi == Kaspiy dengizi dunyodagi eng katta yopiq dengiz boʻlib (~~374000km~~374000 km²), bu geografik landshaft uning uchun katta talofatlar olib kelgan. Sobiq Sovet Ittifoqi davridayoq dengizning [[Volga]] daryosining quyilish qismida sanoat chiqindilari oqibatida suvning katta miqdordagi ifloslanishi yuz bergan. Hozirga qadar bu vaziyatni yahshilash uchun koʻzga koʻrinarli ishlar qilingani yoʻq, [[Volga]] daryosi hali hanuz turli kimyoviy moddalarga boy sanoat chiqindilarini dengizga quyishda davom etmoqda. Bundan tashqari dengizdagi [[Qozog'iston]], [[Ozarbayjon]] va [[Eron]] tomonidan yangi barpo qilingan burgʻulash minoralari, [[neft]] va [[gaz]] konlari dengizni ekologik ahvolini yanada yomonlashtirishda davom etmoqda. Shunga qaramasdan Kaspiy dengizi regionning eng faol hududlaridan biriga aylanishi mumkin. Hozirning oʻzidayoq Kaspiy dengizi oʻz bagʻriga bir nechta quvur transportlarini olgan. [[Eron]], [[Turkmaniston]] va [[Qozogʻiston]]ni bogʻlashni koʻzda tutgan temir yoʻl qurilishi rejasi va ularni [[Moskva]] bilan bogʻlanishi bu dengizdagi transport qatnovi hajmini kuchaytirib yuborishi mumkin. Kaspiy dengizi bilan [[Qora dengiz]]ni bogʻlashga moʻljallangan Evrosiyo kanalining qurilishi esa Kaspiy dengizining geopolitik hususiyatini tubdan oʻzgartirishi mumkin, garchi hozirda bu loyiha oʻzining qimmatligi (6 mlrd AQSh dollari) va Moskvaning eʼtirozi bilan toʻhtatib qoʻyilgan boʻlsada, shuning oʻziyoq Kaspiy dengizining kelajagi tarixidan koʻra faolroq boʻlishini koʻrsatib beradi. Arab mamlakatlaridagi notinchliklar va Gʻarb-Fors koʻrfazi mamlakatlari orasidagi sovuqchiliklar dunyo hamjamiyatini yangi energetik manbalarga diqqatini jalb qilishga majbur qildi. Kaspiy dengizi dunyoda resurslarga boyligi boʻyicha Fors koʻrfazidan soʻng ikkinchi oʻrinda turadi. Hisob-kitoblarga koʻra Kaspiy [[neft]]ining 55 % [[Qozogʻiston]]ga, 32 % [[Ozarbayjonga]] va 6,5 % esa [[Rossiya]] va [[Turkmaniston]]ga (har qaysisi) toʻgʻri keladi.<ref>[http://www.geopolitikauz.com/2013/06/kaspiy-dengizini-harbiylashtirilishi.html?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+Geopolitikauz+%28GEOPOLITIKA.UZ%29&utm_content=FaceBook KASPIY DENGIZINING HARBIYLASHTIRILISHI - KASPIYBO'YI GEOPOLITIKASINING TUBDAN O'ZGARISHI]</ref>

Kaspiy dengizi: Versiyalar orasidagi farq