Arabiston yarim oroli: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Olaf Studt (munozara | hissa)
1 × linkfix, - 1 × [[]]
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: t-ra → temperatura (4), b-n → bilan (3) using AWB
Qator 1:
'''Arabiston yarim oroli''' — [[Osiyo]]dagi eng yirik [[yarim orol]]; [[maydon|mayd.]] qariyb 3 mln.km², [[g‘arb]]da [[Qizil dengiz]], [[janub|jan.]]da [[Adan qo‘ltig‘i]] va [[Arabiston dengizi|Arabiston den-gizi]], [[sharq]]da [[Ummon qo‘ltig‘i|Ummon]] va [[Fors qo‘ltig‘i|Fors qo‘ltiqlari]] b-nbilan o‘ralgan. A.ya.o. Afrika [[qalqon]]ining bir qismi bo‘lgan; [[paleogen]] dav-ri oxi-ri va [[neogen]] davrida chuqur Qizil den-giz [[botiq|botig‘i]] orqali [[Afrika]]dan ajralib, Osiyoga tutashib qolgan. Yarim orol aso-san [[arxey]] [[slanetslar|slaneslar]]i va [[granit]]laridan iborat [[kristallitlar|kristall jinslar]]dan tarkib top-gan. Bu [[tog‘ jinslari|jinslar]] A.ya.o.ning butun g‘arbiy qismida va qisman jan.da yer yuzasiga chiqib yotadi, qolgan katta qismida jin-slarning ustini [[mezozoy]] va [[Kaymansimon toshbaqalar#Kaynozoy|kaynozoy]]-ning asosan [[ohaktoshlar|ohaktosh]] va [[qumtosh]]lardan iborat yupqa [[qatlam]]i qoplab olgan. [[Neogen|Ne-ogen]] oxiri va [[to‘rtlamchi sistema|to‘rtlamchi davr]] boshidagi tektonik yorilish, uzilish va gumbazeimon ko‘tarilish natijasida A.ya.o.da g‘arbiy vajan. [[qirg‘oq]]hamda chekkadagi qirlar paydo bo‘lgan. Yoriqlardan [[vulqon|vulkan]]lar ot-ilib chiqib, katta maydonni [[lava]] ("har-ra") qoplab olgan va lava qoplamlari ustidan nisbiy bal. 1000 m gacha bo‘lgan pastak vulkan [[qoldiq]]lari ko‘tarilib tu-radi. Shunday vulkan [[krater|kra-ter]]laridan bi-rida [[Adan]] sh. joylashgan. A.ya.o.ning yer yuzasi chekka qismlaridan ichki va sharq tomonga asta-sekin pasayib boradi. Yarim orolning baland chekka qismlarida massiv va [[supasimon oʻlkalar|supasimon]] [[tog‘lar]] bor. Ular-ning o‘rtacha [[mutlaq balandlik|bal.]] 1000 2000 m, jan.dagi eng baland [[Asir]] va [[Yaman tog‘lari]] 3600 m ga yetadi. Jan.-sharqida [[alp burmalanishi|alp bosqichida burmalangan]] [[Ummon togʻlari|Ummon tog‘li o‘lkasi]] bor, uning eng baland nuqtasi 3352 m. A.ya.o.ning g‘arbiy va jan. qirg‘oqlari bo‘ylab cho‘zilgan kambar pastlik — Ti-xoma, shim. — Shimoliy Arabiston [[yassitogʻlik|pla-to]]si va Katta [[Nefud]] [[cho‘l]]i, markazining kristall jinslardan iborat g‘arbiy qismi O‘rta Arabiston platosi deb ata-ladi, yarim orolning ohaktoshlardan iborat sharqiy qismi kuesta gryadalari-dir, katta maydonni band qilgan pastroq jan. qismi esa [[Rubʼ ul-xoli|Rub ul-Xoliy]] qum cho‘li deyiladi. A.ya.o., ayniqsa uning sharqiy past qismi [[neft]]ga juda boy. Neft yuza joylashgan, qazib olish qulay. A.ya.o.da yana [[temir]], [[rux]], [[fosforitlar|fosforit]]-[[apatit]] [[ruda]]la-ri, [[oltin]], [[oltingugurt]], [[kaliy]] va [[osh tuzi|osh tuz-lari]] [[kon]]lari bor. A.ya.o. [[iqlim]]i quruq [[tropik iqlim]]. [[Yanvar|Yanv.]]ning o‘rtacha [[temperatura|t-ra]]si [[shimol]]da 7° bo‘lsa, jan.da 24°, [[iyun]]ning o‘rtacha t-rasitemperaturasi hamma qismida 30° dan yuqori, maksimal t-ratemperatura 50°, 55°, mini-mal t-ratemperatura shim.da 11°, Adanda 16°. [[Yog‘inlar|Yog‘in]] kam (100  mm), faqat [[Yaman]]da (750  mm) va Ummon tog‘larida (500  mm) ko‘proq. Oqar suvlar tog‘li yerlardagina bor. Qolgan joylarda faqat quruq [[o‘zan]] — [[vodiy]]-lar uchraydi. Ba’zi joylarda [[yer osti suvlari]] chiqib yotadi. [[Tuproq]] [[qumli choʻl tuproqlari|qumli]] va toshloq cho‘llarda butunlay yo‘q yoxud hali 589ibtidoiy holda. A.ya.o.ning shim. qismi [[bo‘z tuproqlar|bo‘z tuproq]] b-nbilan, jan. va jan.-sharqidagi tog‘li o‘lkalar [[qizil tuproqlar|qizil]] va qizil-qo‘ng‘ir tog‘ tuproqlari b-nbilan qoplangan. A.ya.o.da aso-san Afrika florasiga xos [[o‘simliklar]] o‘sadi, [[Hindiston yarim oroli|Hindiston]] va [[Oʻrta dengizboʻyi oʻlkasi|O‘rta dengiz atro-fi]]ga xos o‘simlik [[tur (biologiya)|tur]]lari ham uchraydi. Cho‘llarda o‘simlik siyrak, ular [[shuvoq]], [[sho‘ra]], [[astragal]], kermak, [[yulg‘un]] kabi il-dizlari uzun, dag‘al o‘t yoki [[buta]], yoxud [[daraxt|da-raxtcha]]lardan iborat. [[Bahor]]da [[efemerlar]] barq urib o‘sadi. Tog‘larning sernam yon bag‘irlarida [[barg toʻkilishi|barg to‘kadigan]] [[o‘rmon]]lar uchraydi. Jan.-g‘arb va jan.-sharqda [[savanna]] tipidagi o‘simliklar o‘sadi. [[Voha]]larda [[xurmo]] daraxtlari ayniqsa ko‘p. [[Hayvonlar]]dan [[jayran|jayron]], yovvoyi [[eshak]], [[qo‘shoyoqlar|qo‘shoyoq]], [[qumsichqonlar]], [[sirtlonlar|sirtlon]], [[bo‘ri]], [[chiyabo‘ri]], [[tulki]], cho‘l [[parrandalar|parrandala-ri]] va xilma-xil [[sudralib yuruvchilar|sudraluvchilar]] yashaydi. A.ya.o.da [[Birlashgan Arab Amirliklari|BAA]], [[Saudiya Arabistoni]], Yaman, [[Quvayt]], [[Qatar]], [[Ummon]] [[davlat]]lari, [[Iroq]] va [[Iordaniya]]ning bir qismi joylashgan (bu [[mamlakat]]lar [[tabiat]]i haqida tegishli maqolalarga q.).
 
== Adabiyotlar ==
* [[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
{{stub}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
 
{{OʻzME}}
Qator 9:
[[Turkum:Yaqin Sharq]]
[[Turkum:Geografiya]]
 
 
{{stub}}