|
'''Kongo Respublikasi''' (Kongo Respublikasi) poytaxti — [[Brazzaville]] shahri. [[BMT]] aʼzosi
'''Kongo''' (Congo), Kongo Respublikasi (République du Congo) — Markaziy Afrikadagi davlat. Mayd.Maydoni 342 ming km². Aholisi 2,9 mln. kishiga yaqin (2001). Maʼmuriy jixatdan 10 viloyat (region)ra boʻlinadi. Poytaxti — Brazzavil sh.
== Davlat tuzumi ==
K. — respublika. Davlat boshligʻi — prezident (1997 y.danyildan Deni Sassu-Ngesso). Qonun chiqaruvchi hokimiyat bir palatali parlament (Milliy oʻtish kengashi). Ijroiya hokimiyat — hukumatga prezident boshchilik qiladi.
== Tabiati ==
K. hududi, asosan, Kongo botigʻida joylashgan. Mayombe togʻlari (bal. 930 m gacha) kambar (eni 40– 50 km) dengiz boʻyi pasttekisligiga parallel yotadi. Mamlakatning shim.-gʻarbi tekislik boʻlib, unda ayrim togʻlar qad koʻtargan (Nabemba choʻqqisi — 1000 m). K.ning qolgan qismi botqoqlashgan allyuvial tekisliklardan iborat.
Iqlimi issiq; shim. sernam ekvatorial, jan. quruq subekvatorial iqlim. Eng issiq oyi (apr.)ning oʻrtacha t-rasitemperaturasi 24—27°, eng salqin oyi (iyul)niki 20—25°. Yillik yogʻin 1500–2000 mm, jan. chekkasida 1200–1400 mm. Daryo koʻp, hammasi sersuv. Yiriklari Kongo .va uning oʻng irmoqlari — Ubangi, Sanga, Likvala, Alima. Kema katnaydi. Qizil-sariq ferralitli tuprok,larda qimmatbaho yogʻoch beradigan (limba, okume va b.boshqalar) oʻrmonlar, jan.da savannalar mavjud. Hayvonlardan maymun, fil, begemot, qoplon yashaydi; parranda turlari koʻp. Timsoh, ilon, hasharotlar (jumladan, setse pashsha va h.k.) uchraydi. K.da Lefini qoʻriqxonasi va Odzala milliy bogʻi bor.
Aholisi bantu tili oilasiga mansub xalqlar (kongo, teke, mboshi, sanga, bobangilar)dan iborat. Tropik oʻrmonlarda pigmey qabilalari yashaydi. Rasmiy til — fransuz tili. Aholining 46% shaharlarda yashaydi. Dindorlar — katoliklar, protestantlar, bir qismi anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi, musulmonlar ham bor. Yirik shaharlari: Brazzavil, Nkayi, Lubomo, Mosenjo.
== Tarixi ==
Arxeologiya topilmalarining dalolat berishicha, K. hududida paleolit va mezolit davrlarida Niari daryosi vodiysida odamlar yashagan, Mpila va Mpiaka degan manzilgoxlar boʻlgan. taxminan milodning dastlabki asrlarida bantular Kongo daryosi xavzasiga koʻchib kelgan va bu joyda yashovchi pigmeylarni surib chiqargan. Shu davrga oid temir anjomlar topilgan. 1482 y.dayilda portugal dengizchisi Diogu Kan bu yerga kelib tushganida majusiy bantu xalqlaridan kongo, vili, yombelar (Kongo daryosining quyi oqimida), tekelar (Malebodan shim.rokda) va b.boshqa yashagan. Ular oʻrmondan yer ochib, dehqonchilik qilar (supurgi, dukkakli ekinlar, yams ekishgan), aholining bir qismi baliqchilik bilan shugʻullanar, hunarmandchilik (toʻquvchilik, kulollik, temir va mis eritib, turli idish va asboblar yasash) rivojlangan edi.
K. hududida vililar yashaydigan sohilda Loango, tekelar yashaydigan Malebo atrofida Teke (Tio) davlatlari vujudga kelgan. Ular bilan yevropaliklar oʻrtasida aloqa oʻrnatila borgan, qul savdosida hamkorlik qilingan. 19-a. oxirida Kongo daryosi havzasida fransuzlar paydo boʻlgan. Ekspeditsiya qoʻmondoni P. Savornyan de Brazza 1880 y.dayilda Nkuna manzili (hoz.hozirgi Brazzavil sh.)ga asos soldi. 1880 y.danyildan K. Fransiya protektorati, 1886 y.danyildan mustamlakasiga aylantirildi. 1903 y.danyildan Oʻrta K. deb nomlandi.
K. 1960 y. 15 avg .da mustaqillikka erishdi. Shu yilning 20 sent.dan BMT aʼzosi, 1969 y. 30 dek.da Xalq respublikasi deb eʼlon qilindi. 1991 y.danyildan mamlakat K. Respublikasi deb atala boshladi. Milliy bayrami —15 avg . — Mustaqillik kuni (1960).
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
K. mehnat partiyasi, 1969 y.dayilda tuzilgan; K. demokratiya va mushtarak rivojlanish harakati, 1990 y.dayilda asos solingan; Demokratiya va rivojlanish uchun birlashma, 1990 y.dayilda tashqil etilgan; Demokratiya va ijtimoiy taraqqiyot uchun birlashma, 1990 y.dayilda tuzilgan; Birlashgan demokratik kuchlar, 1994 y.dayilda asos solingan; Ijtimoiy demokratiya uchun Afrikaaro ittifoq partiyasi. K. kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1964 y.dayilda tuzilgan, Afrika kasaba uyushma birligi tashqilotiga va Jahon kasaba uyushmalari federatsiyasiga kiradi.
== Xoʻjaligi ==
K. — agrar mamlakat. Iqtisodiyotining asosini q.x.qishloq xoʻjaligi, konchilik va oʻrmonchilik tashqil etadi. Faol aholining 60% q.x.daqishloq xoʻjaligida band. Yalpi ichki mahsulotda qishloq va oʻrmon xoʻjaligi, baliqchilikning ulushi — 14%, sanoat va qurilishning ulushi — 37%. Neft va yogʻoch asosiy tabiiy boyliklaridir. Neft qazib chiqarish, yogʻochsozlik va oziq-ovqat tarmoqlarida 300 dan koʻproq yirik va oʻrta korxona bor. Bundan tashqari, gaz, qoʻrgʻoshin, pyx, mis, qalay, olmos, oltin, kaliy tuzi qazib olinadi. Daryolar boʻyiga qurilgan GESlar elektr energiyaning asosiy qismini hosil qilib beradi (1 y.dayilda 482 mln. kVt-soat).
Yer fondining juda oz qismini ekinzor va yaylovlar tashqil etadi. Q.x.Qishloq xoʻjaligi kamhosil boʻlib, aholining oziqovqatga boʻlgan ehtiyojini qondira olmaydi. Ichki ehtiyoj uchun maniok, batat, yams, taro, tariq, makkajoʻxori, sholi, sabzavot yetishtiriladi. Eksport uchun moyli palma, banan, kofe, kakao, sitrus oʻsimliklar, geveya oʻstiriladi, shakarqamish, yer yengʻoq, tamaki ekiladi.
K.da 802 km t.y., 15 ming km avtomobil yoʻli bor (1,5 ming km qattiq qoplamali). Yagona dengiz porti — Puent-Nuar, daryo porti — Brazzavil, xalqaro aeroportlari — Brazzavil va Puent-Nuarda.
K. chetga neft, yogʻoch, qurilish materiallari, olmos, palma magʻzi va yogʻi, kofe, kakao, tamaki, qand-shakar, rangli metall rudalari chiqaradi. Chetdan mashina, transport vosita va jihozlari, keng isteʼmol mollari, oziq-ovqat keltiradi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: AQSH, Fransiya, Ispaniya va b.boshqa Pul birligi— Afrika franki.
Tibbiy xizmat. Tibbiy xizmat tizimi davlat tasarrufida. Har bir tumanda kasalxona, onalik va bolalikni muhofaza qilish markazi, tibbiyot markazi bor. Bezgak, oshqozon-ichak va sil kasalliklari tarqalgan. Vrachlar, asosan, Fransiya va Senegalda tayyorlanadi.
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
Mamlakatda 6 yoshdan 16 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy taʼlim joriy etilgan, hamma turdagi oʻqish bepul. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati 6 y., oʻrta maktabda 7 i. Brazzavilda milliy universitet bor. Ilmiy muassasalari: Ilmiy texnika tadqiqotlari milliy kengashi, K. mahsuldorligini oshirish byurosi, Tropik oʻrmonni oʻrganish markazi va b.boshqa Brazzavilda universitet kutubxonasi, milliy muzey hamda uning arxivi va kutubxonasi bor.
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. K.da bir qancha gaz. nashr etiladi. Yiriklari: "Mveti" ("Yulduz" fransuz tilidagi kundalik gaz., 1977 y. dan), "Bakento ya Kongo" ("Kongo xotinqizlari", fransuz tilida 3 oyda 1 marta chiqadigan gaz.), "Vua de la klass uvriyer" ("Ishchilar sinfi ovozi", fransuz tilida 1 y.dayilda 6 marta chiqadigan gaz.), "Jenes e revolyuson" ("Yoshlar va inqilob", fransuz tilidagi haftalik gaz., 1977 y.danyildan), "Kombattan ruj" ("Qizil jangchi", fransuz tilidagi oylik gaz.), "Smen afriken" ("Afrika haftasi", fransuz tilidagi gaz., 1952 y. dan). K. axborot agentligi 1962 y.dayilda tuzilgan. K. milliy radioeshittirish va telekoʻrsatuviga 1962 y.dayilda asos solingan.
== Adabiyoti ==
K.da kadimdan boy xalq ogʻzaki ijodiyoti mavjud. Yozma adabiyot 2-jahon urushidan keyin fransuz va lingal tillarida paydo boʻldi. Sheʼriyat, ayniqsa, gurkirab rivojlandi. J.B.Tati-Lutarning lirik sheʼrlari vatanga muhabbat ruhi bilan sugʻorilgan. Shoir J.F. Chikayya yozma sheʼriyatni yuksak darajaga koʻtardi. Uning "Qora qon", "Qorin", "Afrika ertaklari" va b.boshqa sheʼriy kitoblarida xalqning ozodlik va tenglik uchun kurashi — Afrika takdiri haqida oʻylar, xalq tuygʻulari aks ettirilgan. M. Sindaning sheʼriy asarlarida ham mustamlakachilikka qarshi kurash mavzui yangradi. Ayni vaqtda nasriy asarlar ham keng rivojlandi. J.Malonganing qullar hayotiga bagʻishlangan "Mpfumu Ma Mazono afsonasi" va tengsizlikka qarshi kurash mavzuini ifoda etgan "Yurakdagi armon" romanlari K. nasrining yutugʻi hisoblanadi. Dramaturgiya sohasida S.Bemba, P.Loni, F.Muangassa, L.Ambili va b.boshqa ijod qiladilar.
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
Xalq turar joylari, asosan, toʻgʻri burchakli, tomi ikki nishabli kulbalardan iborat. Marosim oʻtkaziladigan binolar naqsh solingan yogʻoch taxtalar bilan bezatilgan. 19-a. 2-yarmidan shaharlarda yevropacha binolar qurila boshladi. Brazzavil, Puent-Nuar va b.boshqa shaharlarda muhtasham ibodatxona, mehmonxona va maʼmuriy binolar qad koʻtardi.
Yogʻochdan haykalchalar yasash, oʻymakorlik, qovoq va sopol idishlar ishlash, ularni naqsh bilan bezash rivojlangan. Hoz.Hozirgi zamon sanʼatida "PotoPoto" rassomlik maktab-ustaxonasi muhim rol oʻynaydi (1951 y. fransuz rassomi va etnografi P.Lods tashqil etgan). Bu maktab-ustaxona mahalliy anʼanalarga asoslangan; manzaralarni aniq tasvirlovchi, ranglardan jozibador koʻrinishlar hosil qiluvchi noyob uslubdagi kartinalar (guash, akvarel) yaratilgan. Xalq hunarmandchiligi rivoj topgan.
Musiqasi qadimdan mavjud. K.da yashaydigan xalqlarning musiqa madaniyati koʻproq folklor bilan bogʻliq.
Baka, babinga va b.boshqa qabilalarning musiqasi ovchilik, dehqonchilik mavzuini ifodalaydi. Qoʻshiq va raqslar ham koʻpincha q.x.qishloq xoʻjaligi ishlari yoki ov vaqtida ijro etiladi. Baraban, fleyta, chang vositasida xabar va yangiliklar tarqatiladi. Mustaqillik yillarida Afrika xalqlari va folklori musiqasiga qiziqish kuchaydi. Kuy va qoʻshiqlar, asosan, barabanda (toku, lokuka, loʻngoʻngu va b.boshqalar) orkestr joʻrligida ijro etiladi. Keyingi yillarda zamonaviy musiqa rivojlandi. 1966 y.dayilda tashqil etilgan K. milliy baleti, asosan, xalq raqslarini ijro etadi.
== Teatri ==
== Kinosi ==
70-y.larningyillarning boshida hujjatli filmlar chiqarildi. 1974 y. birinchi toʻliq metrajli badiiy film — "Qalin puli" (rej. S.Komiba) yaratildi; film K. yozuvchisi J.Malonganing "Mpfumu Ma Mazono afsonasi" romani asosida ekranlashtirildi. 1977 y. K.da kinematografiya milliy boshqarmasi tashqil etildi. Uning "Ibodatxona", "Jangchilar" (rej. J.M.Chissuku) filmlari yaxshi koʻtib olindi. 1980—90-y.lardayillarda ham bir qancha badiiy filmlar yaratildi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
== Tarixi ==
|
