Litva: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq |
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: q.x. → qishloq xoʻjaligi (5), t-ra → temperatura (2), Q. x. → {{subst:FULLPAGENAME}} (2), hoz. → hozirgi (2), sh.da → shahrida (2), Mayd. → Maydoni, y.da → yilda (44), va using AWB |
||
Qator 1:
{{Litva_info}}
'''Litva''' ('''Lituania''', '''Litovia''', Litova, Litva, Lithuania, (litovski) '''Lietuva''') — Sharqiy Yevropada, Boltik, dengizi boʻyida joylashgan davlat.
== Geografiya ==
Qator 36:
== Davlat tuzumi ==
L. — mustaqil demokratik respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1992
==Tabiati==
L. hududi Sharqiy Yevropa tekisligida, Boltiq dengizining jan.-sharqiy sohillarida, Nyamunas (Neman) daryosining oʻrta va quyi oqimi havzalarida joylashgan. Yer yuzasi pasttekislik va kirlardan iborat. Markazida Oʻrta L. pasttekisligi joylashgan. Sharqi va jan.da Boltiq qator tepalari boʻlib, L. qududida Z qirga boʻlinadi: Aukshtayts, Dzuk va Suduv. Dengiz sohilida qum tepa va plyajlar koʻp. L.da neft, ohaktosh, dolomit, shisha qumlari, gil, torf, bur, gips, kahrabo va shifobaxsh buloklar (Druskininkay, Palanga, Birshtonas, Likenay) bor. Buloklar atrofida kurortlar barpo etilgan.
L.da dengiz iqlimi kontinental iqlim bilan almashinib turadi. Kontinentallik gʻarbdan sharqqa orta boradi. Yanv.ning oʻrtacha
Eng yirik daryosi — Nyamunas. Kaunas
L. hududining 25% (1,6 mln. ga) oʻrmon. Igna barglilar — 65%, keng barglilar — 35%. Qaragʻayzorlar, qoraqaragʻayzorlar bor. Hududining 17% yaylov va oʻtloq; 7% ga yaqini botqoqlik.
Hayvonot dunyosida sut emizuvchilardan malla tovushqon, tulki, boʻri, los, asl va xoldor bugʻular, toʻngʻiz, norka, silovsin, suvsar, suv qunduzi va
==Aholisi==
Qator 53:
==Tarixi==
L. hududidan topilgan arxeologik yodgorliklar bu yerda odam tosh asridan yashab kelayotganini koʻrsatadi. Aholi oʻsha davrda urugʻ jamoalari tarzida yashagan, temirchilik, ovchilik va balikqchilik bilan shutullangan. Mil. boshlarida yirik kabila va kabila uyushmalari (jemaytlar, yatvyaglar va
14-a. 2-yarmidan shaharlarda xunarmandchilik, keramika, oyna i. ch., zargarlik rivoj topdi. Kaunas, Trakay va
1558 y. Rossiya bilan Livoniya urushi boshlandi. Bu urush L. uchun muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. L. hukmron doiralari Rossiyaga qarshi urushda yordam olish niyatida Polsha bilan yaqin aloqa oʻrnatdi. 1569 y. Lyublin ittifoqi tuzilib, Polsha bilan L. Rech Pospolita davlatiga birlashdi.
1654—67
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. L. demokratik partiyasi, 1989
==Xoʻjaligi==
L. — industrial-agrar mamlakat. Yalpi milliy mahsulotda sanoatning ulushi — 51,2%,
Sanoatning asosiy tarmoqlari — mashinasozlik va metall ishlash, yogʻochsozlik, kimyo va neft kimyosi sanoati, binokorlik materiallari i.ch., toʻqimachilik va oziq-ovqat, neftni qayta ishlash sanoati. Energetika xoʻjaligida gidroenergiya va torf ikkilamchi ahamiyatga ega. L. issiklik elektr st-yasi va Vilnyus issiklik elektr markazi keltirilgan gaz, mazut, koʻmir bilan ishlaydi. Kaunas GES, Ignalina AES bor. L.da yiliga 18,7 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi xrsil qilinadi. Vilnyus, Rokishkis, Radvilish-kisda
Mahalliy xom ashyo asosida yuqori sifatli sement, gʻisht, ohak, yirik silikat bloklar, drenaj quvurlari, cherepitsa, shifer, yigʻma temir-beton va beton konstruksiyalar hamda detallar tayyorlanadi. Panevejisda yirik oyna z-di deraza oynasi va oyna bloklari ishlab chikaradi. Ionava, Klaypeda, Kaunas, Shyaulyay, Vilnyus sh.larida mebel k-tlari bor. Qogʻoz sanoatining asosiy markazlari — Kaunas, Grigishkes. Kaunasdagi qogʻoz f-kasi yuqori sifatli qogʻoz, Klaypeda, Grigishkes, Pabra-dada karton, Klaypedada sellyuloza va faner, Kaunasda gugurt, Klaypeda, Vilnyus, Grigishkes, Kazlu-Rudada yogʻoch plitalar ishlab chiqariladi.
Yengil sanoatda toʻqimachilik va trikotaj, tikuvchilik, poyabzal tarmoqlari rivojlangan. Yengil sanoatning yirik markazlari: Kaunas, Vilnyus, Shyaulyay va Klaypeda. Utenada trikotaj f-kasi va Alitusda ip gazlama kti mavjud. Badiiy hunarmandchilik (kahrabo, keramika va
Goʻsht, sut, baliq sanoati L. oziqovqat sanoati mahsulotining 3/4 semiki beradi. Klaypeda — baliq ovlash va balik, sanoati markazi. Baliq Boltik, Barens dengizlaridan va Atlantika okeanidan ovlanadi. Qand-shakar, un, konditer, spirt-araq, pivo sanoati hamda meva va sabzavotni qayta ishlash, oʻsimlik moyi olish rivojlangan.
Qishloq xoʻjaligi. L.da iqtisodiy faol aholining 35% ga yaqini
Transportining asosiy turlari — t. y. va avtomobil transporti.
L. chetga mashinasozlik, oziq-ovqat, yengil sanoat mahsulotlari chiqaradi. Chetdan mashina-uskunalar, xom ashyo oladi. Savdo-sotikdagi asosiy mijozlari: Germaniya, Polsha, Belorussiya, Latviya, Estoniya va Skandinaviya mam-lakatlari. Pul birligi — lit.
==Tibbiy xizmati==
Tibbiyot mutaxassislari Kaunas tibbiyot in-tida, Vilnyus un-tining tibbiyot f-tida va 6 tibbiyot bilim yurtida tayyorlanadi. Druskininkay, Birshtonas, Likenay, Palanga, Neringa va
==Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari==
L.da oʻrta umumiy taʼlim deyarli toʻla amalga oshirilgan. 12 oliy oʻquv yurti bor. Eng yiriklari: Vilnyus un-ti, Vilnyus ped. un-ti, Vitautas Magnus un-ti, Vilnyus texnika un-ti, Kaunas texnologiya un-ti, Kaunas tibbiyot akademiyasi, Klaypeda un-ti.
==Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi==
L.da bir necha gaz. va jur. nashr etiladi. Eng muhimlari: "Letuvoye aydas" ("Litva aks sadosi", litva tilidagi kundalik gaz., 1917
==Adabiyoti==
L. xalqi oʻz qarashlari va orzu-umidlarini boy ogʻzaki ijodiyotida — qoʻshiqdar, ertaklar, afsonalar, maqolalarda ifoda etgan. Kds. yozma yodgorliklari 14—16-a.larda (yilnomalar, huquq mavzuidagi va tarbiyaviy asarlar) yaratilgan. 16—17-a.larda, asosan, diniy adabiyotlar nashr qilingan (M. Dauksha, Y. Bretkunas va
2-jahon urushi yillarida E. Mejelaytis, V. Reymeris va
1957—68
Oʻzbek va L. xalqlari oʻrtasidagi adabiy aloqalar rivojlangan. L. adabiyotining eng yaxshi namunalaridan M.Slutskisning "Jasorat" romani, E.Mejelaytisning "Inson" sheʼriy toʻplami, K.Donyalaytisning "Yil fasllari" dostoni va
==Meʼmorligi==
L. hududida mil. av. 4— 2-ming yilliklarga mansub turar joy qoldiqlari topilgan. Ular aylana, oval shaklida qurilgan. 5—8-a.larda atroflari chuqur qilib, yogʻochlar bilan oʻralgan qarorgoxlar, 9—12-a.larda yogʻoch qoʻrgʻonlar vujudga kelgan. 14-a.da muhim joylarda mudofaa inshootlari qurilgan, qoʻrgʻonlar qurilishida minoralarga ahamiyat berilgan. 15-a.dan boshlab L.da shaharlar qurilishi tez oʻsdi (koʻpincha, uylar ikki qavatli qilib, birinchi qavatda savdo doʻkonlari, ikkinchi qavatda esa turar joylar qurilgan). 16-a.dan Uygʻonish davri madaniyati taʼsiri kuchaydi. 17—18-a.larda barokko uslubida serhasham katolik cherkovlar, saroylar qurildi. 18-a.ning oxiri va 19-a.ning 1-yarmida klassitsizm tamoyillari yoyildi (Vilnyusdagi katta butxona,
==Tasviriy sanʼati==
L. hududida neolit davriga mansub odamlar va hayvonlarning juda sodda kahrabo, yogʻoch haykalchalari, keramika idishlari topilgan. 9—12-a.larda metallni badiiy ishlash rivoj togan (qurol, zargarlik buyumlari). 16—17-a.larda portretlar koʻp yaratilgan. Kitob nashr qilishning yoʻlga qoʻyilishi bilan ksilografiya rivojlangan. 17—18-a.larda saroy va cherkovlarni bezashda haykaltaroshlik va rassomlik sanʼatidan keng foydalanilgan. 19-a.da yangi davr milliy sanʼati shakllandi. 20-a. boshlarida milliy rassomlik shakllanishiga Adabiy-badiiy jamiyat faoliyati taʼsir oʻtkazdi. Haykaltaroshlardan Yu. Zikaras va P. Rimsha realistik anʼanalarni davom ettirishdi. Rassom M. Chyurlenis ijodida adabiy folklor fantastikasi simvolika bilan hamohang boʻlib ketgan. Zamonaviy rassomlar orasida A. Savitskas, S. Veyverite, Y. Shvajas, V. Yurkunas va
==Musiqasi==
Adabiy folklori laparlar, asosan, ishqiy qoʻshiq (dayna)larga boy. Koʻpchilik boʻlib aytiladigan qad. qoʻshiqlar sutartine deb ataladi. Xalq raqslari turli shakllar yasab, mayin tushiladi. Musiqa asboblari orasida torli sozlardan kankles, puflama so-zlardan ragas (burgʻu), daudite (uzun truba), skuduchay, lumzdyalis (fleyta turlari), urib chalinadigan sozlardan skrabalay va
==Teatr==
Teatr sanʼati unsurlari litva xalq hangomalari va turli marosimlarida koʻp uchraydi. 16—18-a.larda maktab teatrlari faoliyat koʻrsatgan. 1785
Keyingi yillarda Vilnyus davlat teatri va
Vilnyus drama teatri,, Yoshlar teatri, Kaunas drama teatri, Shyaulyay, Panevejis, Klaypeda teatrlari, Vilnyus va Kaunasda qoʻgʻirchoq teatrlari bor. Aktyor va rej.lar Vilnyus kon-servatoriyasida tayyorlanadi.
==Kinosi==
Dastlabki "Nyamunas oldida" filmi 1909
==Oʻzbekiston — Litva munosabatlari==
|