Lyuksemburg: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Cekli829 (munozara | hissa)
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: T.y. → Transport yoʻli, q.x. → qishloq xoʻjaligi (4), t-ra → temperatura, hoz. → hozirgi (2), sh.da → shahrida (2), inti → instituti, Mayd. → Maydoni, y.lar → yillar ( using AWB
Qator 1:
{{Maʼnolari|Luksemburg (maʼnolari)}}
{{Luksemburg_info}}'''Luksemburg''' (Luxembourg, Luxemburg), Lyuksemburg Buyuk Hersogligi (Grand-Duche de Luxembourd, Grossherzogtum Luxemburg) — Gʻarbiy Yevropadagi davlat. Mayd.Maydoni 2586 km². Aholisi 443 ming kishi (2001). Poytaxti — Lyuksemburg sh. Maʼmuriy jihatdan 3 okrugga, okruglar kantonlarga, kantonlar kommu-nalarga boʻlinadi.
 
== Davlat tuzumi ==
L. — konstitutsiyali monarxiya. Amaldagi konstitutsiyasi 1868 y. 17 okt.da kuchga kirgan, unga 1919, 1948 va 1956 y.lardayillarda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — Buyuk Hersog (2000 y.danyildan Anri). Qonun chiqa-ruvchi hokimiyat — Deputatlar palatasi (bir palatali parlament). Ijroiya hoki-miyatni Buyuk Hersog tayinlaydigan hukumat amalga oshiradi. L .da Davlat ken-gashi bor, uning 21 aʼzosi Buyuk Hersog tomonidan umrbod tayinlanadi.
 
== Tabiati ==
Mamlakat hududining koʻp qismi tepaliklar uchrab turadigan 300–400 m balandlikdagi tekisliklardan iborat. Shim.da Ardenna va Reyn Slanetsli togʻlarining tarmoqlari (bal. 400–500 m) joylashgan. Temir ruda, slanets, ohaktosh konlari bor. Iqlimi moʻʼtadil, yumshoq. Yanv.ning oʻrtacha t-rasitemperaturasi 0 dan 2° gacha, iyulniki 17° atro-fida. Yillik yogʻin 700–800 mm. Daryolari zich, sertarmoq, asosiy daryosi — Mozel. Tuprogi aksar qismida qoʻngʻir oʻrmon va chimli podzol tuproq. L. hududining 1/3 qismi (asosan, shim.) oʻrmon.
 
Aholisining 71% lyuksemburglar 29% chet elliklar (italyanlar, nemislar, fransuzlar va b.boshqalar). Rasmiy tillari — nemis, fransuz tillari va Luksemburg shevasi (fransik moze-lan), bu sheva 1982 y. avg .dagi qonunga binoan, milliy til maqomini olgan. Dindorlarning aksari katoliklar (95% dan ortiq), protestant, yahudiylar ham bor. Adolisining 86% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Lyuksemburg , Esh.
 
== Tarixi ==
Mil. boshlarida L. hududi Rim imperiyasi, mil. 6—7-a.larda Franklar davlati tarkibiga kirgan. 963 y.danyildan graflik, 1354 y.danyildan gersoglik, Luksemburg qalʼasi uning markazi boʻlgan. Oʻrta asrlarda L. hududi Ispaniyaga, soʻng Avstriya va Fransiyaga tobe boʻlgan. 1814—15 y. Vena kongressi qarori bilan rasman mustaqil davlat — L. Buyuk gersogligi tuzilgan, uni 1890 y.gachayilgacha Niderlandiya qiroli boshqargan. L.ning hoz.hozirgi chegaralari 1839 y. Belgiya-Niderlandiya shartnomasi asosida belgilangan (bu sana L. mustaqilligi yili sifatida bayram qilinadi). 1867 y. London konferensiyasida L. "abadiy betaraf" davlat deb eʼlon qilindi. 1890 y.dayilda L. Niderlandiya boshkaruvidan qutulib, toʻla mustaqillikka erishdi. 1921 y.danyildan Belgiya bilan iqtisodiy, jumladan, bojxona ittifoqi-da. 1- va 2-jahon urushlari vaqtida Germaniya L. betarafligini buzib, uning hududini bosib oldi. 1945 y. fev.da L. hududi Amerika-Angliya qoʻshinlari tomonidan ozod qilindi. 1948 y.dayilda L. konstitutsiyasidan L.ning betarafligi haqidagi modda chiqarib tashlandi. L. —1945 y.danyildan BMT aʼzosi. 1991 y. 31 dek.da OʻzR suverenitetini tan oldi va 1992 y. 10 iyunda diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — 23 iyun — Buyuk Gersog tugilgan kun (1921).
 
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
Koʻkatparvarlar alternativ partiyasi, 1983 y. tuzilgan; Xristian-sotsial partiya, 19-a.ning 70-y.laridayillarida tashkil topgan; L. sotsialistik ishchi partiyasi, 1902 y.dayilda asos solingan; L. demokratik partiyasi, 1946—47 y.lardayillarda vujudga kelgan; Koʻkatparvarlarning ekologik tashabbus roʻyxati partiyasi, 1989 y.dayilda tuzilgan: L. Kommunistik partiyasi, 1921 y.dayilda asos solingan; Demokratiya va pensiya tengligi uchun harakat qoʻmitasi, 1989 y.dayilda tuzilgan. L. umummehnat konfederatsiyasi 1919 y.dayilda tashkil topgan; L. xristian kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1921 y.dayilda tuzilgan; L. kasaba uyushmalari mustaqil birlashmasi, 1978 y. tashkil etilgan.
 
== Xoʻjaligi ==
L. — yuksak darajada rivojlangan industrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 24,6%, q.x.qishloq xoʻjaligi ulushi 1,4%. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari: qora metalurgiya, kimyo, koʻnchilik, sement, fayans, yogochsozlik, tikuvchilik, oziq-ovqat sanoati. Yiliga 1,4 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. L. aholi jon boshiga choʻyan va poʻlat i. ch.da dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Metallurgiya sanoati uchun kerakli koʻmir va koks Germaniyadan, temir rudaning koʻp qismi Fransiyadan oli-nadi. Asosiy metallurgiya k-tlari Lyuksemburg sh. va temir konlari at-rofida joylashgan. Domna shlakidan fosforli oʻgʻitlar ishlab chiqariladi. Asosiy sanoat markazlari: Lyuksemburg (atroflari), Differdanj, Esh, Dyu-delanj sh.lari. Q.x.daQishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerlar maydoni 135 ming ga ga yaqin.
 
Kichik-kichik dehqon xoʻjaliklari koʻp. Mexanizatsiya va rentabellik darajasi juda yuqori. Gʻalla (bugʻdoy, arpa, suli, javdar), kartoshka, sabzavot yetishtiriladi. Daryo vodiylarida bogʻdorchilik, tokchilik rivojlangan. Q.x.gaQishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlarning 50% ga yaqini oʻtloqdan iborat. Chorvachilikda jami q.x.qishloq xoʻjaligi mahsulotining 80% hosil qilinadi. Qoramol va choʻchqa boqiladi. Oʻrmonlarda yogʻoch tayyorlanadi. Chet el sayyohligi rivojlangan. L. hududidan xalqaro t.y. va avtomobil yoʻllari oʻtadi. T.y.Transport yoʻli uzunligi — 275 km va avtomobil yoʻllar uz. — 5 ming km. Aviatsiya transporta rivojlangan. Ishlab chiqariladigan mahsulotning 90% ga yaqini chetga chiqariladi. Chetdan mashina va uskuna, mineral xom ashyo, gazlama, neft hamda oziq-ovqat mahsulotlari va b.boshqa keltiriladi. Savdosotikdagi asosiy mijozlari: Yevropa Ittifoqi mamla-katlari. L. — Gʻarbiy Yevropaning mo-liyaviy markazlaridan biri. Bu yerda koʻpgina bank va kompaniyalarning idoralari joylashgan. Pul birligi — Luksemburg franki; Belgiya franki ham teng muomalada.
 
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
L.da 6—15 yoshdagi bolalar uchun majburiy bepul taʼlim joriy etilgan. Davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy maktablar ham bor. Boshlangich majburiy maktabda oʻqish muddati —8—9 y., oʻrta maktabda (pulli) —6—7 y., zamonaviy litseyda — 6 y., klassik litseyda — 7 y. L.da oliy oʻquv yurtlari yoʻq. 1969 y.dayilda xorijiy un-tlarga borib oʻqishga tayyorlovchi un-t markazi ochilgan. 1973 y.dayilda barpo etilgan Mehnat unti toʻla maxsus maʼlumot bermaydi. Mamlakatda bir necha kollej va konservatoriya bor. Ilmiy muassasalari: Tabiatshunoslar jamiyati (1872), bakteriologiya lab., tibbiy tadqiqot kolleji (1818), Buyuk Hersog intiinstituti (tarix, tibbiyot, tabiiy fanlar, tilshunoslik, adabiyot va sanʼat, ijtimoiy fanlar seksiyalari bor) va b.boshqa Luksemburg sh.dashahrida Milliy kutubxona (1798), Milliy muzey va rasmlar koʻrgazmasi mavjud.
 
Matbuoti, radioeshittirishi va tslekoʻrsatuvi. L.da bir qancha gaz. va jur. lar nashr etiladi. Asosiylari: "Luksemburger vort", "Vua dyu Luksemburg". ("Luksemburg ovozi", nemis va fransuz tillarida chiqadigan kundalik gaz., 1848 y.danyildan), "Tageblatsaytung fir Letseburg" ("Luksemburg kundalik varaqagazetasi", nemis va fransuz tillarida chikadigan kundalik gaz., 1912 y.danyildan), "Letseburger jurnal" ("Luksemburg gazetasi", nemis va fransuz tillarida chiqadigan kundalik gaz., 1880 y.danyildan), "Republiken lorren" ("Lotaringiya respublikachisi", fransuz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1961 y.danyildan), "Saytung fum letseburger follek" ("Luksemburg xalqi gazetasi", nemis tilidagi kundalik gaz., 1946 y.danyildan), "Sotsiale fortshret" ("Ijtimoiy taraqqiyot", nemis tilida 2 haftada bir marta chiqadigan jur., 1920 y.danyildan), "Eko de l’ endyustri" ("Sanoat aks sadosi", fransuz tilidagi oylik jur., 1920 y.danyildan), "OGB-L—aktyuel/aktyualite" (L. kasaba uyushmalari mustaqil birlashmasining nemis, fransuz tillarida va Lyuksemburg shevasida chiqadigan haftanomasi, 1919 y.danyildan). Radio — Tele Lyuksemburg xususiy kompaniyasi, 1931 y.dayilda tuzilgan; u "Kompani lyuksemburjuaz de telediffyuzon"ning bosh kompaniyasidir.
 
== Meʼmorligi ==
L. hududidan ibtidoiy madaniyat yodgorliklari (dolmenlar, toshdan yasalgan hashamatli maqbaralar, sopol idishlar), keltlarning badiiy hunarmandchilik buyumlari, Rim hukmronligi davriga oid hammom, qoʻshin qarorgoxlari, minoralar, qabariq tasvirlar, naqshlar topilgan. Ilk oʻrta asrlarda Vianden qalʼasining roman uslubidagi ibodatxonasi, Externax monastiri va bazilika turida Sankt-Villibrordus cherkovi qurilgan. Shu davrga mansub koʻpdankoʻp qasr va qalʼalarning harobalari, ayniqsa, Ardenna togʻi etaklarida koʻplab saqlanib qolgan. 16-a. 2-yarmidagi ayrim inshootlarda Uygʻonish davriga xos haykaltaroshlik asarlari bilan bezatilgan belgilar (Luksemburg sh.dagishahridagi ratusha, hoz.hozirgi gersog saroyi) paydo boʻldi, 17-a.da barokko uslubida Vitranj, Vils va b.boshqa qasrlar qurildi. 17-a. 2-yarmida qasrlarning strategik ahamiyati yoʻqolib, ular zodagonlarning xususiy qarorgoxlariga aylandi. Katta va kichik yangi qasrlar qurildi, eskilari taʼmirlandi, hashamdor qilib bezatildi. 19-a.da klassitsizm, 20-a. boshlarida eklektika yoyiddi. Zamonaviy meʼmorlik namunalaridan Radio uyi, Milliy teatr, Esh va Dyudelanj yaqinidagi turar joylarni, Mershdagi kimyo z-di binosini koʻrsatish mumkin.
 
== Tasviriy sanʼati ==
8— 10-a.larda miniatyura vujudga keldi. Jumladan, Externax miniatyura maktabi shuhrat qozondi. 14—16-a.larda cherkovlar guzal rasmlar bilan bezatildi, haykaltaroshlik rivojlandi. 18-a.ning 2-yarmida bezakli amaliy sanʼat (fayans, mebel, metall buyumlar yasash) ravnaq topdi. 19-a. sanʼatida (J. B. Freze, M. Kirsh kabi rassomlar asarlarida) fransuz maktabining taʼsiri seziladi. 1-jahon urushidan keyin fransuz fovizmi va nemis ekspressionizmi urf boʻldi. Mashhur moʻyqalam sohibi Y. Kutter ijodi bunga misol boʻla oladi. Uning asarlarida xoʻrlangan nochor kishilar taqdiriga achinish tuygʻusi aks etgan. Rassomlar V. Kesseler, J. Probst, M. Xofman va b.boshqa A. Matiss, P. Pikasso yoʻlidan bordilar, haykalta-rosh L. Verkolye abstrakt kompozitsi-yalar yaratdi.
 
== Oʻzbekiston — Luksemburg munosabatlari ==