Mali: Versiyalar orasidagi farq

'''Mali''' (Mali), Mali Respublikasi (République du Mali) — Gʻarbiy Afrikadagi davlat. Mayd.Maydoni 1,24 mln. km², aholisi 11 mln. kishi (2001). Poytaxti — Bamako sh. Maʼmuriy jihatdan Bamako hududi va 8 viloyat (region)ga boʻlingan.

dagi referendumda maʼqullangan. Davlat boshligʻi — prezident (1992 y.danyildan Alfa Umar Konare). Umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi xrkimiyatni Milliy majlis (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident bilan hukumat amalga oshiradi.

Iqlimi — tropik, issiq va quruq; jan. chekkasida — subekvatorial. Yillik oʻrtacha t-rasitemperaturasi 28—29°. Oʻrtacha yillikyogʻin 150–1500 mm. Daryolari — Senegal, Niger va ularning irmoqlari.

M. hududining 1/2 qismi butazor, savanna; qizgʻish-qoʻngʻir tuproqli yerlarda boshokli oʻsimliklar, akatsiya, palma va baobab, qizil laterit tuprokdi yerlarda Senegal kayyasi, terminaliya va b.boshqa daraxtlar usadi. Jan. chekkasida savanna oʻrmonlari, daryo boʻylarida galereya oʻrmonlari bor. Shim. choʻl va chala choʻllarda ohu, gʻizol, jirafa, gepard, sirtlon, savannalarda kiyik, arslon, qoplon, chiyaboʻri, fil, timsoh, begemot, qushlar yashaydi. Daryo va koʻllarda baliq koʻp. Termitlar, yovvoyi asalari, setse pashshasi va b.boshqa hasharotlar tarqalgan. Oʻsimliklar va hayvonlarni qoʻriklash uchun Bukl-dyu-Baule milliy bogi tashkil etilgan.

M. — Gʻarbiy Afrikada oʻrta ayerlarda vujudga kelgan davlatlardan biri. Mamlakatga Shim. Afrika savdogarlari kirib kelishi bilan islom dini yoyilgan (8-a.). 19-a.ning oxiridan Gʻarbiy Afrikaning markaziy hududi Fransiya mustamlakasiga aylandi. Mahalliy aholi mustamlakachilarga qarshi qattiq kurashdi. 1894 y. Niger va Senegal daryolarining yuqori va oʻrta oqimlaridagi yerlari Fransiya Sudani nomi bilan Fransiya mustamlakasi. 1895 y.danyildan Fransiya Sudani Fransiya Gʻarbiy Afrikasi tarkibiga kirdi.

1958 y. 28 sent.da qabul qilingan Fransiya konstitutsiyasiga muvofiq, Fransiya Sudani Sudan Respublikasi nomi bilan Fransiya Hamjamiyati tarkibiga kirdi. 1959 y. Sudan Respublikasi bilan Senegal Respublikasining birlashuvidan Mali Federatsiyasi tashkil topdi. U 1960 y. iyunda Fransiya Hamjamiyati doirasida mustaqillikka erishdi. 1960 y. 20 avg .da Senegal Respublikasi Federatsiyadan chikdi. Federatsiyaning tarqalib ketishi mu-nosabati bilan Sudan Respublikasining Qonun chiqaruvchi assambleyasi 1960 y. 22 sent.da Sudan Respublikasini M. Respublikasi nomi bilan suveren va mustaqil davlat deb eʼlon qildi va u Fransiya Hamjamiyatidan chikdi. Sudan Ittifoqi partiyasining bosh kotibi M. Keyta respublika prezidenta boʻldi. 1968 y. noyab.dagi davlat toʻntarishi natijasida hokimiyatni M. Traore (1979—91 y.lardayillarda prezident) boshchiligidagi Milliy ozodlik harbiy qoʻmitasi egalladi. 1979 y. M. boshkaruvning fuqarolik shakliga oʻtdi.

M.da demokratiya uchun alyans — Panafrika ozodlik, birdamlik va adolat partiyasi (ADEMA), 1990 y.dayilda tuzilgan; M. taraqqiyot va tiklanish partiyasi, 1991 y.dayilda tashkil etilgan; Demokratiya va rivojlanish partiyasi, 1991 y.dayilda asos solingan; Demokratik tashabbus milliy kongressi partiyasi, 1991 y.dayilda tuzilgan; Demokratiya va taraqqiyotuchun birlashma, 1991 y.dayilda tashkil etilgan; Demokratiya va mehnat uchun birlashma partiyasi, 1991 y.dayilda tuzilgan; Taraqqiyot uchun demokratik kuchlar ittifoki partiyasi, 1991 y.dayilda asos solingan; Demokratiya va tarak,qiyot partiyasi, 1991 y. tashkil etilgan; Sudan ittifoqi — Afrika demokratik birlashmasi partiyasi, 1946 y.dayilda tuzilgan, 1968 y. da taqikdangan, 1992 y.danyildan yana oshkora ishlay boshlagan. M. mehnatkashlari milliy birlashmasi kasaba uyushmasi, 1963 y.dayilda asos solingan.

M. — afar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x.ningqishloq xoʻjaligining ulushi — 55%, sanoatning ulushi — 12%. Iqtisodiy faol ahvolining 75% q.x.daqishloq xoʻjaligida band. Teztez boʻlib turadigan qurgʻoqchilik mamlakat iqtisodiyotiga katta zarar yetkazadi. Q.x.daQishloq xoʻjaligida yerga jamoa egaligi us-tun. Mamlakat hududining salkam 9% haydaladigan va boʻz yerlar, koʻp yillik ekinzorlar, 24% yaylov va pichanzorlar, 3,6% oʻrmon va butazorlar, qolgan qismi choʻllardan iborat. 90 ming ga yer sugʻoriladi. Haydaladigan yerlarda donli ekinlar, yer yongʻoq va paxta, shuningdek, kanop, makkajoʻxori, choy, tamaki, sholi, shakarqamish, shahar atroflarida sabzavot va meva, hamma joyda oq joʻxori, fonio, yams, maniok yetishtiriladi. M. — Gʻarbiy Afrikadagi yirik chorvachilik mamlakatlaridan biri. Qoramol, qoʻy, echki, tuya, yilqi boqiladi. Oʻrmonlarda mebel va b.boshqa ehtiyojlar uchun yogʻoch tayyorlanadi. Daryolar, irmoklar va koʻllarda baliq ovlanadi.

Mustaqillik yillarida maʼdan qazib olish yoʻlga qoʻyilib, qayta ishlash sa-noatining 30 dan koʻproq korxonasi barpo etildi. Biroq mahsulot i.ch. hajmi jihatidan hunarmandchilik hamon ustun. Sanoat i.ch.ning yarmiga yaqini q.x.qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlash tarmogʻiga toʻgʻri keladi. Paxta tozalash, sholi oqlash, yer yongʻoq va chigit yogʻi, sabzavot va meva konservalari z-dlari bor. Toʻqimachilik k-tlari, kanop, koʻn-poyabzal, sement z-dlari barpo etilgan. Keyingi yillarda velosiped va moped, tranzistor yigʻish, metall kon-sturkiiyalar, mebel, kemasozlik korxonalari, traktor taʼmirlash ustaxonalari barpo etildi. Yiliga oʻrtacha 200 mln. kVtsoat dan koʻproq elektr energiya hosil qilinadi.

M.da asosiy transport turi — avtomobil. Avtomobil yoʻllari uz. — 18 ming km, shundan 3 ming km qattiq qoplamali. Temir yoʻllari uz. — 720 km. M.ning dengizga chiqish yoʻli yoʻq. Tashqi savdo yuklari Senegal va Kot-d’Ivuar orqali tashiladi. Mamlakatda 10 aeroport, jumladan, Bamakoda xa-lqaro aeroporti bor. M. chetga paxta, yeryongʻoq, chorva va baliq mahsulotlari, gazlama, kalava ip, oltin, olmos sotadi. Chetdan neft mahsulotlari, oziq-ovqat, mashina va uskunalar, qurilish materiallari, kimyoviy mollar va b.boshqa oladi. Savdo-sotiqdagi mijozlari: Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Kot-d’Ivuar, Senegal, Gana. Pul birligi — Afrika franki.

Mamlakat mustaqilligi eʼlon qilingan (1960) paytda fransuzcha uslubda tashkil etilgan maktab tizimi 6 y.lik boshlangʻich, 7 y.lik oʻrta va kasb-xunar taʼlimidan iborat edi. 1962 y. da 6 yosh dan boshlab 5 y.lik, 1968 y.dayilda 9 y.lik majburiy taʼlim joriy qilindi. Quyi kasb-hunar taʼlimi boshlangʻich maktab negizida 3 y. davomida amalga oshiriladi. Boshlangʻich maktab oʻquvchilari ped. institutlarida, toʻliqsiz oʻrta maktab oʻqituvchilari normal maktablarda, toʻliq oʻrta maktab oʻqituvchilari Oliy normal maktabda tayyorlanadi. Oliy oʻquv yurtlari: Bamakoda ped. instituti (Oliy normal maktab), Milliy oliy maʼmuriy maktab, Milliy muhandislar maktabi, Milliy tibbiyot maktabi, Katibugudagi q.x.qishloq xoʻjaligi politexnika instituti.

Bamakoda Milliy kutubxona, Munitsipal kutubxona, ijtimoiy fanlar intiinstituti huzurida Milliy muzey, zootexnika tadqiqot markazi, Moxovga qarshi kurash tadqiqot instituti, Tropik oftalmologiya instituti, Milliy tropik agronomiya va oziq-ovqat ekinlari instituti va uning tadqiqot st-yalari, Milliy mevachilik markazi, Tombuktuda Tarixiy tadqiqot va hujjatlashtirish markazi va uning qad. arab qoʻlyozmalari arxivi, Sholikorlik tadqiqot markazi, Milliy xalq sogʻligʻini saklash sohasidagi tadqiqot instituti bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da nashr etiladigan yirik gaz.lar: "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Mali" ("Mali Respublikasi rasmiy gazetasi", hukumatning fransuz tilida chiqadigan xabarnomasi), "Kibaru" ("Yangiliklar", bambara tilida chiqadigan oylik gaz., 1972 y.danyildan), "Oror" ("Tong", fransuz tilida oyiga 2 marta chikadigan gaz., 1990 y.danyildan), "Essor" ("Yuksalish", fransuz tilida chikadigan kundalik gaz., 1949 y.danyildan; bambara va fransuz tillarida ilovalari chiqariladi). M. mat-buot va reklama agentligi (AMAPP), 1977 y. da tashkil etilgan. M. radio-eshittirish va televideniye xizmati, davlat nazoratida, 1957 y.dayilda asos solingan.

M. xalq ogʻzaki ijodi boy va rangbarang . Xalq afsonalarini toʻplash va nashr etishga 20-a.ning 30-y.laridayillarida kirishildi. Hoz.Hozirgi adabiyoti, asosan, ‘ fransuz tilida. Tarixchi I. M.Uan oʻzining tarixiy romanlari ("Fadimata, choʻl malikasi" va b.boshqalar) bilan hoz.hozirgi zamon M. adabiyotining asoschisi hisoblanadi. 20a. 2-yarmidagi yirik yozuvchilaridan biri, jamoat arbobi Fili-Dabo Sissokoning "Qizil Savanna" romanida 1jahon urushi davrida mahalliy ziyolilarning vujudga kelishi, tuareglarning fransuz bosqinchilariga qarshi qoʻzgʻoloni bayon qilingan. M.da yosh shoirlar yetishib chikdi. 60-y.laryillar oxiri va 70-y.laryillar boshlarida M. adabiyotida folklor asarlari (tarixiy afsonalar, ertaklar va h.k.)ni qayta ishlash davom ettirildi ("Kala Jata" va b.boshqalar). M. mustaqillikka erishgach, proza va poeziya gurkirib rivojlana boshladi.

Meʼmorligi va amaliy sanʼati. M. hududidan neolit davriga mansub madaniyat yodgorliklari topilgan (kryalarga bitilgan yozuvlar, gʻor devorlariga ishlangan ov, urush manzaralari hamda raqslar tasvirlangan rasmlar va b.boshqalar). Qishloqlarda kulbalar somonli loy ("banko")dan doyra shaklida, sinchli, derazasiz, kulohsimon va tomi kamishdan; shaharlarda toʻgʻri burchakli qilib quriladi, tomlari loy, tunuka yoki shifer bilan yopiladi. 11 —16-a.larda M.da shahar qurilishi rivojlandi (Niani, Gao, Tombuktu, Jenne va b.boshqalar), ular mustahkam devorlar bilan oʻraldi. Jamo-at binolari (Tombuktudagi saroy), masjidlar (Tombuktu, Mopti, Jen-neda) qurildi. Mustamlakachilar xukmronligi davrida Gʻarbiy Yevropa eklektikasiga xos binolar yuzaga keldi (soborlar, hukumat muassasalari va b.boshqalar). 20-a.ning 2-yarmidan zamonaviy binolar kurila boshladi.

M. xalqlarida qadimdan sahna tomoshalari (niqobda rake tushish, qoʻshiqlar kuylash, turmush hangomalari), dehqonchilik ishlari, qishloqlardagi bayramlar, udumlar bilan bogʻliq tomoshalar koʻrsatish odat boʻlgan. Bambaralarning koteb xalq teatri guruhlari 20-a.ning 30—40-y. larida Bamako koʻchalarida tomoshalar koʻrsatgan. 50-y.lardanyillardan zamonaviy shakldagi havaskorlar teatri vujudga kela boshladi. M. mustaqillikka erishgach, bu teatr ommaviy tus oldi. Uning sahnasida respublika turmushi dolzarb mavzularidagi pyesalar qoʻyila boshladi. 1962 y.danyildan havaskor sanʼatkorlarning musobaqa koʻrigi muntazam oʻtkazib kelinadi. 1963 y.dayilda Bamakoda Milliy sanʼat instituti tashkil topdi. In-t huzuridagi drama boʻlimi teatrlar uchun kad-rlar tayyorlaydi.

1963 y.dayilda haftalik kinoxronikalar tayyorlash uchun guruxlar tuzildi. 1977 y.dayilda tashkil etilgan Milliy kino markazi badiiy va hujjatli filmlar chiqara boshladi. M.da 1960-y.larningyillarning boshidan xronik filmlar suratga olingan. 1965 y. S. Sissening "Inson va sanamlar" hujjatli filmi yaratildi. 70-y.lardayillarda yaratilgan qisqa metrajli filmlar: "Tyemanning kaytishi" (rej. D. Kuyate), "Bir umrning besh kuni", "Qita janubida qora bayroq", "Baara" (hammasining rej. S. Sisse). M.ning yetakchi rej. hisoblangan S. Sissening "Mehnat" filmi ijtimoiy muammolarga bagishlangan. Keyingi yillarda yaratilgan filmlar: "Mahbus" (rej. S. Kulibali), "Hammasi tamom boʻldi" (rej. K. Dyente), "Biz hammamiz aybdormiz", "Kryadagi duel" (rej. I. Traore) va b.boshqa Mamlakatda 20 ga yaqin kinoteatr bor. Yiliga 1—2 badiiy film yaratiladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>