Vikipediya

Markaziy Afrika Respublikasi: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
CoderSIBot (munozara | hissa)
Botlar
187 765 edits
Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: q.x. → qishloq xoʻjaligi (4), t-ra → temperatura, vakt → vaqt, I.ch. → {{subst:FULLPAGENAME}}, hoz. → hozirgi, Mayd. → Maydoni, y.lar → yillar (15), va b.) → va boshqal using AWB
Qator 3:
{{Markaziy Afrika Respublikasi_info}}
'''Markaziy Afrika Respublikasi''' (Markaziy Afrika Respublikasi) poytaxti — [[Bangui]] shahri. [[BMT]] aʼzosi
'''Markaziy afrika respublikasi''' (MAP) (Republigue Centrafricaine) — Markaziy Afrikada joylashgan davlat. Mayd.Maydoni 623 ming km². Aholisi 3,5 mln. kishi (2001). Poytaxti — Bangi sh. Maʼmuriy jihatdan 16 prefekturaga boʻlinadi.
 
Davlat tuzumi. MAP — respublika. Amaddagi konstitutsiyasi 1994 y. 28 dek.da umumxalq referendumida maʼqullangan va 1995 y. 7 yanvardan kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 6 y. muddatga saylanadi va yana bir marta qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat Milliy majlis (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident bilan hukumat amalga oshiradi. Vazirlar Kengashini boshqaruvchi bosh vazirni prezident tayinlaydi.
 
Tabiati. Mamlakat hududining katta qismini Azande qiri (bal. 600–900 m) egallagan. Qirda keng vodiylar va bal. 1300–1400 m li gumbazsimon togʻlar koʻp. Olmos, uran rudasi, lignit, temirli kvarsit konlari bor. Iklimi ekvatorial mussonli iqlim; issiq, yozi seryomgʻir. Eng issyak, oyi (mart)ning oʻrtacha t-rasitemperaturasi 26—ZG, eng salq-in oyi (shim.da dek. yoki yanvar, jan.da iyul yoki avg .)niki 21—25°. Yillik yogʻin shim.dan jan.ga tomon 1000–1200 mm dan 1600–1800 mm gacha ortib boradi. Mamlakat jan. chegaralari boʻylab MARning asosiy daryosi — Ubangi (Kongo daryosining oʻng irmogi), shim. qismidan Chad koʻliga quyiluvchi Shari daryosi irmoqlari oqib oʻtadi. Daryolar toʻlib oqqan davrda kema qatnaydi.
 
Oʻsimliklar qoplami, asosan, savanna, ayrim joylari esa yilning quruq faslida bargini toʻkuvchi siyrak daraxtli tropik oʻrmonlardan iborat. Mamlakatning jan. qismida daryo sohillari boʻylab doim yashil oʻrmonlar, eng chekka jan.dagi qizilsariq laterit tuproqlarda sernam ekvatorial oʻrmonlar oʻsadi. Hayvonot dunyosi boy va xilmaxil. Yirik hayvonlardan fil, karkidon, buyvol, kiyik, jirafa, yirtqichlardan arslon, qoplon, qashqir, sirtlon yashaydi. Oʻrmonlarda maymun koʻp. Daryolarda timsoh uchraydi. Har xil qushlar, ilonlar, kalta-kesaklar, hasharotlar, jan.da setse pashshasi bor. Andre-Feliks, Bamingi-Bangoran, Sen-Floris milliy boglari barpo etilgan.
 
Aholisining aksari qismini sango tili shevalarida soʻzlashuvchi banda, gbayya, ngbandi, zande xalqlari tashkil etadi. Mamlakat jan.da bantu tili oilasiga mansub xalqlar (azande, ngiri, maka va b.boshqalar) yashaydi. Pigmey kabilalari, shim.da Sudan arablari ham bor. Rasmiy tili — fransuz tili. Aholining aksariyati mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi, xri-stianlar, musulmonlar ham bor. Aholining 47% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Bangi, Berberati, Bosan-goa, Bambari.
 
Tarixi. MARning eng qad. tarixi yetarlicha oʻrganilmagan. Bir vaqtlar bu yerda pigmeylar yashaganligi haqida rivoyatlar bor, keyinroq boshqa negroid qabilalar ham paydo boʻlgan. 19-a.da hozirgi MAP hududining shim.-gʻarbiy qismi Bagirma va Vadai davlatlari, 90-y.lardayillarda esa Rabbax davlati tarkibiga kirgan. 1900 y.gayilga kelib Fransiyaning Ubangi-ShariChad mustamlakasi tarkibiga, keyinroq boshqa fransuz mustamlakalari bilan Fransiya Ekvatorial Afrikasi tarkibiga kiritilgan. 1914 y.dayilda Ubangi-Shari (hoz.hozirgi MAP) Chaddan ajratildi. 1958 y. Ubangi-Shari Fransiya Hamjamiyati tarkibidagi muxtor respublika deb eʼlon qilindi va MAP deb atala boshladi. 1960 y. 13 avg .dan mustaqil davlat. MARda 1966 y. harbiy toʻntarish sodir boʻlib, polkovnik J. Bokassa prezident lavozimini egalladi. 1976 y.dayilda MAP konsti-tutsiyali monarxiyaga aylantirildi va Markaziy Afrika imperiyasi nomini oldi. Bokassa I imperator boʻldi. 1979 y. yana bir toʻntarish natijasida imperator agʻdarib tashlandi, mamlakat yana respublika deb eʼlon kdlindi. 1981 y. MARda navbatdagi harbiy toʻntarish roʻy berdi. Hokimiyat Milliy tiklanish harbiy qoʻmitasi qoʻliga oʻtdi. Kon-stitutsiyaning amal qilishi toʻxtatildi. 1993 y. 22 avg . va 19 sent.da boʻlib oʻtgan umumiy saylovda Markaziy Afrika xalqi ozodligi uchun harakat parti-yasining rahbari Anj-Feliks Patasse 6 y. muddatga prezident etib saylandi. Yangi konstitutsiya qabul etildi, fuqaro hukumati faoliyat koʻrsata boshladi. MAP 1960 y. sent.dan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1 dek. — Respublika eʼlon qilingan kun (1958).
 
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Markaziy Afrika xalqi ozodligi uchun harakat partiyasi, 1979 y.dayilda tuzilgan; Markaziy Afrika demokratik uyushmasi partiyasi, 1987 y.dayilda tashkil etilgan; Demokratiya va tarak,qiyot uchun ittifoq partiyasi, 1991 y.dayilda asos solingan; Demokratiya va rivojlanish uchun harakat partiyasi, 1993 y.dayilda barpo etilgan; Markaziy Afrika Res-publikasi ozodligi uchun harakat partiyasi. Markaziy Afrika mehnatkashlari kasaba uyushmasi 1981 y.dayilda tuzilgan.
 
Xoʻjaligi. MAP — iqtisodiy jihatdan zaif agrar mamlakat. Yal pi ichki mahsulotda q.x.qishloq xoʻjaligi, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 41,6%, ishlab chiqaradigan sanoat ulushi 8,8%, kon sanoati ulushi 2,9%ni tashkil etadi. Iqtisodiy faol aholining 85% q.x.daqishloq xoʻjaligida band. Q.x.Qishloq xoʻjaligi mahsulotining asosiy qismini mayda dehqon xoʻjaliklari beradi. Asosiy oziq-ovqat ekinlari: maniok, tariq, oq joʻxori, makkajoʻxori, sholi, banan, dukkaklilar. Eksport uchun paxta, kofe, shuningdek yer yongʻoq, kunjut, moyli palma, geveya, tamaki ekiladi. Chor-vachilikda qoramol, qoʻy, echki boqiladi. Daryolardan baliq ovlanadi. Mamlakatning jan.-gʻarbiy qismidagi oʻrmonlarda eksport uchun qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi.
 
Sanoatida konchilik asosiy oʻrinni oladi: olmos va uran qazib olinadi. I.ch.Markaziy Afrika Respublikasi sanoati q.x.qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan mayda korxonalar (paxta va kofe tozalash, yogʻmoy, un, sut-pishlok, zavodlari va b.boshqalar)dan iborat. Toʻqimachilik, koʻn-poyabzal, boʻyoq f-kalari, gʻishtfayans, kislorod-atsetilen, taxta tilish zavodlari va b.boshqa korxonalar bor. Yiliga 96 mln. kVtsoatdan koʻproq elektr energiyasi ishlab chiqariladi.
 
Mamlakatda t.y. yoʻq. Avtomobil yoʻllarining uz. 23,7 mingkm. Xalqaro yuklarning 95% dare orqali tashiladi. Okeanga chiqiladigan suv yoʻllari eng muximidir. Kongo-Ubangi, Kongo-Sanga daryolari havzalari katta ahamiyatga ega. Bangi, Zinga, Salo va Nola portlari, Bangida xalqaro aeroport bor.
Qator 27:
Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 1962 y. mamlakatda 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalarga majburiy taʼlim joriy qilingan. Davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy maktablar ham bor. Barcha maktablarda bolalar fransuz tilida oʻqitiladi. Boshlangʻich maktablarda oʻqish muddati 6 y. 4 y.lik umumiy taʼlim kollejlari toʻliqsiz oʻrta, 7 y.lik litseylar toʻliq oʻrta maʼlumot beradi. Hunar maktablari, kasb-hunar texnika bilim yurtlari, texnika kollejlari va litseylari ham mavjud.
 
Bangida universitet (1969 y.dayilda tashkil etilgan) va Oliy normal (ped.) maktab, toʻliq oliy maʼlumot bermaydigan bir qancha oliy maktablar bor. Ilmiy muassasalari: Bangida ilmiytexnika tadqiqot byurosi (1948), Demografiya tadqiqot markazi, Paster instituti (1961), Paxta va toʻqimachilik sanoati i.t. instituti, Markaziy Afrika Agronomiya tadqiqot instituti (1948, Bukokoda). Bangi unti, Bukokodagi Agronomiya tadqiqot instituti va Bangidagi ilmiytexnika tadqiqotlari byurosi kutubxonalari mavjud. Bangida mamlakat tarixiy yodgorliklari, cholgʻu asboblari muzeyi, Bartelemi Bogenda muzey, sanʼat va hunarmandchilik milliy markazi bor.
 
Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz.lari: "Jurnal ofisel de la Repyublik Santrafri-ken" ("Markaziy Afrika Respublikasining rasmiy gaz.", fransuz tilida chiqadigan hukumat xabarnomasi, 1974 y.danyildan), "Songo" (sango xalqi tilida chiqadigan kundalik gaz., 1986 y.danyildan). Markaziy Afrika axborot agentligi hukumat axborot agentligi boʻlib, 1974 y.dayilda tashkil etilgan; Markaziy Afrika radioeshittirish va televideniye xizmati, 1958 y.dayilda tuzilgan, telekoʻrsa-tuvlar 1974 y.dayilda boshlangan.
 
Adabiyoti ilk rivojlanish bosqichida. Asosan, folklor shakllari: ishqiy koʻshiqlar, yor-yorlar, ovchi qoʻshiqlari urf boʻlgan. Eng tanikli yozuvchisi Pyer Maxombo Bambote — "Afrika qahramoni sharafiga marsiya" (Patris Lumumbaga bagʻishlangan) va "Ikki to-gʻam qoʻshigʻi" dostonlarining muallifi. Bu yozuvchi bir necha hikoya va bir pardali pyesalar ham yozgan.
 
Meʼmorligi, tasviriy sanʼati, musiqasi. MAP hududida qad. masjidlar va arabcha uslubdagi uylar saqlanib qolgan. Odatda, xalqning turar joylari — doirasimon yoki toʻrtburchak shaklida guvaladan va sinchli qilib, tomi juda tik nishabli tarzda qurilgan. 19-a.dan yevropacha imoratlar kurila boshladi. Keyingi vaktdavaqtda Bangi, Berberati, Bangasu va b.boshqa shaharlarda zamonaviy meʼmorlik usullarida koʻp qavatli maʼmuriy binolar va turar joylar qurildi.
 
Amaliy va tasviriy sanʼat turlaridan yogʻoch oʻymakorligi, toʻquvchilik, kulollik, metall va fil suyagidan uzuk, marjon shodalari, bilaguzuklar yasash rivojlangan. Palma yaproklari, poxol va oʻtdan savat, bordon, qalpoq, sumkalar toʻqiladi. Buyvol va timsoh terisidan xaltacha, kartmon, kitob muqovalari yasaladi. Hunarmandlar maktabi tashkil topgan.
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Markaziy_Afrika_Respublikasi" dan olindi