Myanma: Versiyalar orasidagi farq

'''Myanma''', Myanma Ittifoqi Respublikasi (Republic of the Union of Myanmar) — Jan. -Sharkiy Osiyoda, Hindixitoy ya.o.ning shim. -gʻarbiy qismida joylashgan davlat. Mayd.Maydoni 678,5 ming km². Aholisi 42 mln. kishi (2002). Poytaxti — Yangon sh. Maʼ-muriy jihatdan 7 millim viloyat va 7 maʼmuriy viloyatga boʻlinadi.

M. — asosan, togʻli mamlakat. Eng baland joyi 5881m (Khaqaborazi togʻi). Sharqida Shan togʻligi va uning dengiz boʻyigacha choʻzilgan tizmalari, gʻarbida Rakxayn (Arakan-Yoma), Patkay va b.boshqa tizmalar bor. Togʻlarning zamini kembriygacha paydo boʻlgan kristalli va choʻkindi jinslardan tarkib topgan. Iravadi tekisligi quruqlik, daryo, koʻl va dengiz yotqizik^lari qoplagan depressiyadan iborat. Muhim qazilma boyliklari: neft, qalay, volfram, kumush, mis, qimmatbaho toshlar, qoʻrgʻoshin va pyx, tabiiy gaz va b.boshqa Iklimi issiq, oʻzgaruvchan nam iqlim. Eng issiq oy — apr.ning oʻrtacha t-rasitemperaturasi 30—32°, yanvar niki 13—15° dan (shim.da) 20—25° gacha (jan.da); togʻlarning shamolga roʻpara yon bagʻirlariga 6000– 6500 mm gacha yogʻin tushadi. Seryogʻin oylari iyun—okt. Mart va apr. eng qurgʻoqchil va issiqoylardir. Daryolari musson yomgʻirlari mavsumida toʻlib oqadi. Har yili toshqinlar boʻlib turadi. Eng katta daryolari — Iravadi, Saluin. Koʻl kam, eng yirik koʻli — Inle. Togʻli joylarda tarkibida oziq moddalari kam oʻrmon tuproklari, sariq-qoʻngʻir va kizil tuproklar tarqalgan. Qurgʻoqchil markaziy viloyatlarda yuvilgan qizgʻishqoʻngʻir tuproklar, savanna tuproklari, shuningdek, jigarrang tuproklar koʻproq uchraydi.

Hududining 60% oʻrmon. Togʻlarning seryogʻin quyi mintaqalarida doim yashil tropik oʻrmonlar (palma, bambuk, kashtan, sarv, qaragʻay va b.boshqalar), yuqorirokda dub, 1200 m dan boshlab igna bargli oʻrmonlar, butazorlar, oʻtloklar, tekisliklarda barg tashlaydigan tropik oʻrmonlar, ayrim joylarda tik daraxti oʻrmonlari, savannalar, daryo deltalari hamda sohillarida mangra chakalakzorlari bor. Hayvonlardan maymun, bugʻu, tapir, jayra, pantera, mangusta, yoʻlbars, boʻrsiq, fil va ayiklar yashaydi. Har xil parranda, sudralib yuruvchilar va baliq koʻp.

M. — koʻp millatli davlat. U yerda 76 ga yaqin millat va elat bor. Myanma (birmaliklar), karen, shan, chin, kachin, mon va b.boshqa xalqlar yashaydi. Hindlar, xitoylar, yevropaliklar (asosan, inglizlar) ham bor. Aholi notekis joylashgan. Rasmiy tili — myanma tili. Dindorlari, asosan, buddaviylar (70%), musulmon, hindu va xristian jamoalari ham bor. Yirik shaharlari: Yangon, Mandalay, Molamyan.

M.dagi eng qad. arxeologiya yodgorliklari quyi paleolit davriga oiddir. Neolit davrida hozirgi mon xalq-ining ajdodlari — monkxmerlar qabilasi yashagan. Mil. av. 2-ming yillikda shim.dan tibetbirma qabilalari kelib oʻrnashgan. Mil. boshlaridan bu yerda shahardavlatlar paydo boʻla boshladi (Arakan, Shrikshetra, Ramanadas va b.boshqalar). 7—9-a.larda Iravadi vodiysigaXitoyning shim.-gʻarbi va jan. -gʻarbidan hozirgi myanmaliklarning ajdodlari koʻchib kelgan. Myanmalar 9— 12-a.lardan bir butun xalq sifatida tashkil topa boshladilar. 11 —13-a.larda M. hududida Pagan davlati mavjud boʻlib, budda dini qaror topdi. Arxeologiya qazilmalari va tarixiy manbalarning guvoxlik berishicha, Pagan davlatida dehqonchilik, hunarmandchilik, diniy adabiyot, musiqa, sheʼriyat, naqqoshlik sanʼati, meʼmorlik rivoj topgan. 13-a. oxiriga kelib, Pagan davlati tanaz-zulga uchray boshladi. Ichki ziddiyatlar, oʻzaro nizo va janglar, moʻgʻullar bosqini Pagan inqirozini tezlashtirdi. M. yana mayda davlatlarga boʻlinib ketdi. 14—17-a.larda tarqoq davlatlar oʻrtasida kurash kuchayib, natijada Ava davlati boshqa davlatlar ustidan gʻolib chiqdi. 16-a.dan M.da yevropalik (por-tugal, golland, ingliz) savdogarlar va istilochilar paydo boʻldi.

18-a. 2-yarmida yuqori M.da Konbaunlar davlati paydo boʻldi. U qoʻshni mayda davlatlarni oʻziga boʻysundirdi. Konbaunlar davlatida tarqoqlik tugatildi. Barcha yerning davlat mulkiga aylanishi markazlashgan hokimiyatning asosiy moddiy negizi boʻlib qoldi. Konbaunlar davlati Hindixitoydagi eng kuchli davlatga aylandi. 1785 y.dayilda Arakan, 19-a. 1-yarmida Manipur va Assam M.ga qoʻshib olindi. Bu davrda madaniyat, sanʼat va adabiyot rivojlandi. Hashamatli qasr va saroylar, ma-hobatli budda ibodatxonalari qurildi, birinchi teatr, bosmaxona tashkil etildi. 19-a. dan ingliz mustamlakachilari M.ni bosib olishga kirishdilar. 1824 y. 5 martda Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi M.ga qarshi urush boshladi. Arakan, Tensarim viloyatlarini bosib oldi. Pekin inglizlar kattik, qarshilikka duch kelib, urushni davom ettirolmadilar. 1852 y. mamlakatda mon, shan va karen xalqlari gʻalayon koʻtardi. Shu vaqtda Ost-Indiya kompaniyasi M.ning Pegu viloyatini egalladi. 1885 y. inglizlar mustaqil Ava davlatini yengib, butun M.ni oʻz mustamlakasiga aylantirdi va uni Britaniya Hindistoni tarkibiga qoʻshib oldi. Mustamlakachilar barcha hosildor yerlarni tortib olib, milliy boyliklarni taladi. Bunga javoban milliy ozodlik harakati avj oldi. 1920 y. talabalarning Yangondagi birinchi gʻalayoni myanmalarning milliy ozodlik qarakati rivojlanishiga turtki boʻldi. 1930—32 y.lardayillarda mustamlakachilar va mahalliy hukmdorlarga qarshi katta gʻalayonlar boʻlib oʻtdi. Milliy ozodlik harakati 30-y.larningyillarning 2-yarmida butun mamlakatga yoyildi.

Mustamlakachilar xalq gʻalayonlarini toʻxtatish maqsadida M.ni Britaniya Hindistoni tarkibidan ajratdilar (1937). Lekin bu tadbir milliy ozodlik harakatining rivojlanishiga toʻsqinlik qilolmadi. 1942 y.dayilda M.ni Yaponiya bosib oldi. M. xalqi yapon bo-sqinchilariga qarshi kurashdi. 1944 y.dayilda M. xalqining milliy qaxramoni Aun San Xalq ozodligi antifashist ligasini tuzdi. Aun San va Ne Vin boshchiligidagi Milliy armiya va xalq lashkarlari bosqinchilarga qarshi qurolli qoʻzgʻolon koʻtardilar. Yaponlar mamlakatdan quvib chiqarildi (1945). Angliyalik mustamlakachilar M. hukumati rahbarlariga qarshi suiqasd uyushtirib, Aun San va uning bir necha safdoshini oʻldirdilar (1947). Shunga qaramay, vatanparvarlar ichki va tashqi reak-siyaga qarshi kurashni yanada kuchaytirdilar. Nihoyat, Angliya M. milliy mustaqilligini tan olishga majbur boʻldi va taʼsis majlisi oʻtkazishga rozilik berdi (1947 y. yanvar). 12 fevralda M.dagi turli xalqlar vakillari Panlone kon-ferensiyasida mustaqil davlat — Birma Ittifoqini tuzish toʻgʻrisida kelishib oldilar (1989 y.gachayilgacha mamlakat shu nom bilan ataldi). 1947 y. 24 sent.da boʻlib oʻtgan taʼsis majlisi M. konstitutsiyasini qabul qildi. 17 okt.da imzolangan shartnomaga binoan, M. Britaniya imperiyasidan chiqsi. 1948 y. 4 yanvar

da rasmiy ravishda mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. U Nu rahbarligida hukumat tuzildi. 1962 y.dayilda bir guruh zobitlar davlat toʻntarishi oʻtkazdi. Hukumat general Ne Vin boshchiligidagi Inqilobiy kengash qoʻliga oʻtdi. 1988 y. mart— avg . oylaridagi ommaviy xalq gʻalayonlari natijasida Ne Vin va uning tarafdorlari isteʼfoga chikdi. Oʻsha yil 18 sent.da harbiy toʻntarish boʻlib, hokimiyat Qonuniylik va tartibni tiklash Davlat kengashi qoʻliga oʻtdi. 1992 y.danyildan kengashga rahbarlik qilib kelayotgan general Tan Shve mamlakatda parlament saylovi oʻtkazilgandan keyin hokimiyatni fuqaro hukumati qoʻliga topshirishini bildirgan.

M. —1948 y.danyildan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatlari 2001 y. fevral

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Xalqozodligi antifashist ligasi, 1945—47 y.lardayillarda mustamlakachilarga qarshi xalq kurashiga boshchilik qilgan, 1988 y. da qaytadan tuzilgan; Demokratik partiya, 1988 y.dayilda tashkil etilgan; Xalq demokratik partiyasi, 1988 y.dayilda asos solingan; Demokratiya uchun milliy liga, 1988 y.dayilda tuzilgan; Milliy birlik partiyasi, 1962 y.dayilda tashkil etilgan, 1988 y.gachayilgacha Birma so-sialistik dasturi partiyasi deb atalgan. Dehqonlar birligi tashkiloti kasaba uyushmasi, 1969 y.dayilda tuzilgan Markaziy xalqdehqonlar kengashi negizida 1977 y.dayilda tashkil etilgan; Ishchilar birligi tashkiloti kasaba birlashmasi, 1977 y.dayilda tuzilgan; M. kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1988 y.dayilda asos solingan.

M. — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x.ningqishloq xoʻjaligining ulushi E,7s, sanoatning ulushi — 8,7%. Kddimdan sholi yetishtirish bilan mashhur (yiliga 13 mln. tonna). Aholining 2/3 qismidan koʻprogʻi q.x.daqishloq xoʻjaligida band.

Qishloq xoʻjaligi M. iqtisodiyotining negizidir. Sholikorlik, asosan, M. jan.da rivojlangan. Bugʻdoy, tariq, makkajoʻxori, yer yongʻoq, kunjut, dukkakli ekinlar ham yetishtiriladi. Bogʻlar (sitrus mevalar, banan, ananas, mango), poliz ekinlari, choy plantatsiyalari, shakarqamish, tamaki, gʻoʻza ham anchagina maydonni egallaydi. Ayrim q.x.qishloq xoʻjaligi ekinlaridan 2—3 marta hosil olinadi. Chorvachiligida koramol, choʻchqa, parranda boqiladi. Koramol va fillardan oʻrmonlarda yogʻoch tashishda foydalaniladi. Ichki suv havzalari va dengizda baliq ovlanadi. Oʻrmonlarda qimmatbaho (ayniqsa, tik va kauchuk) daraxtlar koʻp.

Mamlakatga chetdan mashina va asbob-uskunalar, ehtiyot qismlar, xom ashyo va materiallar, oʻgʻit, oziq-ovqat keltiriladi. Dengiz va q.x.qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, yogʻochtaxta, rangli metallar, qimmatbaho toshlar eksport qilinadi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: Xitoy, Tailand, Singapur, Hindiston, Yaponiya, Gonkong , Malayziya va Yevropa hamjamiyati mamlakatlari. Pul birligi — kyat (mahalliy nomi — chja).

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da bir qancha gaz. va jur. lar nashr etiladi. Asosiylari: "Botataun" ("Ilgʻor", myanma tilida chikadigan kundalik gaz., 1958 y.danyildan), "Gardian" ("Posbon", ingliz tilida chiqadigan oylik gaz., 1953 y.danyildan), "Myanma Alin" ("Yangi Myanma nuri", ingliz va myanma tillarida chikadigan kundalik gaz., 1963 y.danyildan), "Dochaunda" ("Bizning talaba", myanma tilida chikadigan yoshlar oylik jur.), "Myavadi" (joy nomi, myanma tilida chiqadigan adabiybadiiy jur., 1952 y.danyildan), "Pati-yeyya" ("Partiya turmushi", myanma tilida chikadigan oylik jur., 1964 y.danyildan). M. axborot agentligi (MNA) hukumat xizmati boʻlib, 1963 y.dayilda tuzilgan. M. radio va televizion xizmat 1946 y.dayilda tashkil etilgan. Televideniye (rangli) 1980 y.danyildan ishlay boshlagan.

Mil. boshlariga oid palma yaprokdari, toshlarga bitilgan sheʼriy va nasriy yozuvlar M.ning kad. adabiy anʼanalaridan darak beradi. M. adabiyotining paydo boʻlishi va shakllanishi 9—13-a.largatoʻgʻri keladi. 14— 16-a.larda M. mumtoz sheʼriyati rivojlandi. Shin Maxatilavunta, Shin Ma-haratatara, Shin Oun Nouning diniy dostonlarida oʻsha davr hayoti, tabiat goʻzalligi aks ettirilgan. Navadeyja, Natshinnaun, Taunbila Sxayado (16— 17-a.lar) sheʼriy shakllarni (mogun, pou, echxin va h.k.) takomillashtirdilar. 18-a.ning 2-yarmi va 19-a.da mumtoz sheʼriyat anʼanalarini davom ettirgan U Toy, Levetoundara kabilar sheʼriyatda samarali ijod qildilar. 18-a.da pali, sanskrit, hindi tillaridan tarjimalar qilindi. 18-a. oxirida milliy dramalar shuhrat qozondi. Shoir, harbiy boshliq U. Sa Tailand eposi va xalq rivoyatlari asosida dramalaryozdi. 19-a. oxiri va 20a. boshlarida M. adabiyotida Jeyms Xla Jo, U Ji, U Lat kabi adiblar yangi roman janrini rivojlantirdilar. Hoz.Hozirgi zamon romanlarining paydo boʻlishi Pi Mou Nin nomi bilan bogʻliiq ("Kechki quyosh"). Max Sxvey romanlarida ("Onamiz") ijtimoiy mavzular aks ettirilgan. 20-a.ning 1-yarmi adabiyotida xalqning mustamlakachilik zulmiga qarshi ozodlik kurashi ifodalangan. Vatanparvarlik harakati tashkilotchilaridan biri yozuvchi Takin Kodo Xmayndir. U Ba Chxou, U Yan Aun kabi adiblar ijodida jamiyat hayotining turli tomonlari ochib berilgan. Koʻp yozuvchilar buddizmni tashviq qildi. M. mustaqillikka erishgach (1948), yozuvchilar adabiyotni yangi gʻoya va mavzu bilan boyitdilar (Da-goun Taya, Tin Mou). Turli avlodga mansub adiblar (Ma Ma Le, Aun Lin va h.k.) jahon adabiyoti tajribasi va M. nasrchiligining eng yaxshi anʼanalari negizida badiiy shakllarni ta-komillashtirdi, muhim ijtimoiy, axloqiymaishiy muammolarni koʻtarib chikdi. Adabiyotda vatanparvarlik, tinchlik uchun kurash, yangi jamiyat qurish kabi yetakchi mavzular keng oʻrin olgan.

Taton, Pi kabi qad. shaharlardagi arxeologik qazishlar natijasida to-pilgan Budda ibodatxonalarining harobalari va bronza buyumlarida hind meʼmorligi hamda sanʼatining taʼsiri koʻzga tashlanadi. Pagan va b.boshqa shaharlarda oʻrta asrlarga oid koʻpgina sanʼ-at va meʼmorlik yodgorliklari saqlangan. Ananda (1090), Dhamayand (1160), Tabinyu (1144) ibodatxonalari qurilgan. Yodgorliklar mahobatli boʻlib, murakkab jimjimador bezaklarga boy, serxasham. Pagandagi ibodatxonalar yonida qad. kitoblar saqlanadigan kutubxona (tayk)lar boʻlgan. Bulardan eng mashquri Pitakatteykdir (1508). Keyingi davrda qurilgan binolarning meʼmoriy tuzilishida oʻrta asr binolariga nisbatan yangilik yoʻq, faqat hajmining kattaligi bilan farqlanadi. Ular qad. stupalar yoniga qurilgan. Mac, Yangondagi Shuedagoun stupasi oʻzining ziynatli bezaklari, kattaligi bilan mashhur. Bu Osiyodagi eng baland (107 m) va katta (70000 m2) binolardan biri. U qanotli sherlar, koʻp boshli ilonlar tasviri bilan bezatilgan. Yogʻoch bezaklar ustiga tilla suvi yugurtirilgan. Keyingi yillarda milliy va chet ellik meʼmorlarning loyihalari asosida zamonaviy binolar qurshshi. M. haykaltaroshligi (asosan, Budda haykallari)da nafislik va noziklik koʻzga tashlanadi. Hoz.Hozirgi zamon tasviriy sanʼati, ayniqsa, rassomchiligida milliylikka ahamiyat berilgan (rassom U. Kin Maun, haykaltarosh U Xan Tin va b.boshqalar). M. xalq amaliy sanʼatida uymakorlik, kashtachilik va b.boshqa mashhur.

Musiqasi teatr va raqslar bilan bogʻliq. Uning manbai kad. diniy marosimlarga borib takaladi. Buddaviylikdan ancha oldin (9-a.) cholgʻu musiqa shakllangan. Pagan davlati (11 — 13-a.lar) davrida yuksak rivoji diniy pagoda (qasr) devorlaridagi suratlarda raqqoslar bilan mashshoqlar ifodasida tasvirlangan. Xitoy yilnomalarida esa qoʻshiq va raqslar bilan musika asboblarining tasviri va tavsifi berilgan. Ommalashgan M. orkestri — saynvayn 1538 y.dayilda paydo bulgan; to-vushqatori boʻyicha doyra urtasiga terib osilgan 21 baraban (patsayi), ta-yoqcha bilan urib chalinadigan 18 gong , surnaysimon xne, kattakichik zillar (lingvin va kxekvin), 13 eshma ipak tor urnatilgan qayiq shaklidagi arfa — saun, timsoh shaklidagi 3 torli chertma — tounlounsaun, bugʻ shaklidagi potauku, chang shaklidagi pattala, xilma-xil qungʻiroqchalar, tartarak kabi asboblar. Qoʻshiqchi raqqoslar qadimda koʻproq jangovar taronalar ijro qilishgan. Keyingi vaqtda zamonaviy professional musiqa sanʼati rivojlana boshladi. Yangon va Mandalay sh.larida davlat musiqa va drama maktablari ochilgan. Bu yerda mumtoz myanma va yevropacha musiqiy anʼanalar urganilib, ijodiy rivojlantirilayotir.

M.da teatr tomoshalari azaldan diniy marosim va xalq bayramlarining tarkibiy qismi bulgan. Xalq sayillari va intermediya shakllari diniy udumlar va mehnat jarayonlaridan kelib chiqqan. Teatr haqidagi dastlabki maʼlumot 11-a.ga oid. Oʻsha davrda qoʻshiq va rake ishtirokidagi musiqiy intermediya, pantomima urf bulgan. Dabdabali diniy tomoshalarga asta-sekin hajviy sahnalar kiritila boshlagan. 15-a.da ertak va diniy rivoyatlarni jonlantiruvchi "nibatking" (misteriya), 16-a.da qoʻgʻirchoq teatri, 18-a. oxirida saroy teatri paydo buddi, yangi janr — "pyaza" shakllandi. Xalq teatrida saqna, parda va dekoratsiyalar bulmas, tomoshabinlar bordon ustida yoki yerda utirishar, zodagonlar tomo-shani tepalikdan kurishar edi. Aktyorlarning liboslariga alohida eʼtibor berilar: qirol, mulozim, rohib va b.larningboshqalarlarning kiyimi risoladagidek bulishi shart edi. Teatrga Xitoy va Xindiston sanʼatiningtaʼsiri kuchli bulgan. 19-a. oxirida Yangonda birinchi doimiy teatr binosi qurildi. M. mustaqillikka erishgach, barcha yirik shaharlarda koʻchma teatrlar, qishloq joylarda havaskor xalq teatrlari tashkil etildi. Aktyorlar davlat musiqa va drama maktablarida tayyorlanadi.

1918 y.dayilda suratxona egasi U On Maun "Byorma film kompaniya" firmasini tashkil etib, "Muhabbat va sharob" filmini suratga oldi (1920). 20-y.lardayillarda Yangonda bir necha kinokom-paniyalar vujudga keldi, ular Budda rivoyatlari mavzuidagi kartinalar, melodrama va komediyalar, sarguzasht filmlar chikardilar. 1932 y.dayilda birinchi ovozli film — "Pul sotilmaydi" (rej. D. Natshin) suratga olindi. 2ja-hon urushidan oldingi filmlarda in-gliz mustamlakachilariga qarshi kurash ruhi yaqkrl aks etdi. 2-jahon urushi va yapon okkupatsiyasi davridagi vayronagarchilik, mustaqillikning dastlabki yillaridagi ichki qurolli mojarolar oqibatida kino i.ch. yaxshi rivoj topmadi. 60-y.lardayillarda xususiy kinostudiyalar mahsulotida koʻngilochar filmlar us-tunlik qildi. 1966 y.dayilda davlat kino-kompaniyasi "Sevikli diyor" badiiy filmini yaratdi. Keyingi yillarda ekranga chikarilgan lentalar orasida "Zamonaning zayli" (rej. Maun Mo Min), "Yurak tilga kirdi" (rej. Tu Kxa), "Muhabbat chamanzori" (rej. Yey Van Maun Ji), "Sen bilan faxrlanaman" (rej. U Pxo Xan), "Bashorat" (rej. Pan Ta Tin) kabi badiiy filmlar eʼti-borga sazovor. M.da yiliga 30 dan ziyod badiiy film ishlab chiqariladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>