Oʻrta yer dengizi: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k imlo, replaced: km2 → km{{sup|2}}, km3 → km{{sup|3}} using AWB
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: U.d. → {{subst:FULLPAGENAME}} (2), t-ra → temperatura (2), Oʻ.d. → {{subst:FULLPAGENAME}} (13), Mayd. → Maydoni using AWB
Qator 2:
'''Oq dengiz''' [[Qora dengiz]], [[Osiyo]], [[Yevropa]] va [[Afrika]] qitʼalari orasida qolgan va atrofida [[Turkiya]], [[Yunoniston]], [[Misir]], [[Italiya]]dek dunyo tarix va madaniyati boʻyicha muhim oʻlkalar joylashgan dengizdir.
 
'''Oʻrta dengiz''' — Atlantika okeanining materiklar oʻrtasidagi dengizi, Afrika bilan Yevrosiyo oraligʻida. Gibraltar boʻgʻozi orqali Atlantika okeani bilan, Dardanell boʻgʻozi orqali Marmar dengizi, Bosfor boʻgʻozi orqali Qora dengiz, Suvaysh kanali orqali Qizil dengiz bilan qoʻshilgan. Mayd.Maydoni 2505 ming km{{sup|2}}. Suv hajmi 3839 ming km{{sup|3}}. Oʻrtachachuq. 1541 m, eng chuqur joyi 5121 m. U.d.daOʻrta dengizda Alboran, Balear, Liguri, Tirren, Adriatika, Ioni, Kipr va Egey dengizlari bor. Marmar, Qora va Azov dengizlarini ham U.d.Oʻrta dengiz havzasiga kiritadilar. Yirik qoʻltiqlari: Valensiya, Lion, Genuya, Taranto, Katta va Kichik Sirtlar. Yirik orollari: Balear, Korsika, Sardiniya, Sitsiliya, Krit va Kipr. Oʻ.d.gaOʻrta dengizga Nil, Po, Rona va Ebro kabi yirik daryolar quyiladi.
 
Oʻ.d.Oʻrta dengiz tubining relyefi murakkab. Materik yon bagʻri nisbatan tik, chuq. 2000– 4000 m. Geomorfologik jihatdan Gʻarbiy JazoirProvans, Markaziy va Sharqiy Levant soyliklariga boʻlinadi. Soyliklar tubi neogenantropogenning choʻkindi va vulkan jinslari bilan qoplangan. Oʻ.d.Oʻrta dengiz — faol seysmik zona.
 
Soʻngan va harakatdagi vul•s?#;kanlar joylashgan yirik * ‘" : siniqlar bor. Markaziy va sharqiy soyliklarning ayrim joylari choʻkindi yotqiziqlar, jumladan, daryolar keltirgan oqiziqlar bilan toʻlgan. Sohil qismi qumli. Dengiz tagida neft va gaz konlari, yuqori miotsen yotqiziqlari orasida tuz qatlamlari mavjud.
 
Oʻ.d.Oʻrta dengiz subtropik mintaqada boʻlib, oʻz iqlim sharoitlari bilan mustaqil Oʻrta dengiz iqlimi tipini hosil qiladi. Qishi yumshoq, sernam, seryogʻin. Yozi issiq, quruq va kamyogʻin. Afrikadan sirokko shamoli esadi. Oʻrtacha t-ratemperatura yanvar da Oʻ.d.Oʻrta dengiz janubida 14—16°, shim.da 7—10°, avg .da shimolida 22—24°, jan.da 27—30°. Yillik oʻrtacha yogʻin 400 mm. Eng koʻp yogʻin dek.da yogʻadi. Oʻ.d.daOʻrta dengizda sarob hodisasi tez-tez kuzatiladi. Dengiz suvi, asosan, shamollar tufayli sirkulyatsiya qiladi.
 
Kanar oqimi Afrika boʻylab Oʻ.d.danOʻrta dengizdan Livan sohillarigacha yetib keladi. Shuningdek, ayrim dengiz va havzalarning mahalliy oqimlari bor. Oʻ.d.Oʻrta dengiz tubining suvi Dunyo okeani dengizlari ichida eng iliq va shoʻrlaridan biri. Suvining t-rasitemperaturasi yuza qatlamida fev,da 8° dan 17° gacha, avg .da 19—28°, baʼzida 30° ga yetadi. Shoʻrligi gʻarbida 36%o, sharqida 39,5%o. Suvining nisbiy tiniqligi 50–60 m gacha. Suv koʻtarilishi aralash va yarim sutkalik, bal. 0,1—0,5 m. Qishda kuchli toʻlqinlar boʻladi.
 
Oʻ.d.ningOʻrta dengizning oʻsimlik va hayvonot dunyosida fitoplankton va zooplanktonlar mikdori kam. Suvoʻtlar, asosan, peridineylar va diatomlar. Fauna turlari xilmaxil. Baliqning 550 dan ortiq turi maʼlum, jumladan, 70 xili endemik, shuningdek, turli xil dengiz jonivorlari bor.
 
Oʻ.d.Oʻrta dengiz muhim iqtisodiy ahamiyatga ega. Dengiz orqali Yevropani Afrika, Janubiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlari bilan bogʻlovchi muhim suv yoʻllari oʻtgan. Dengizdan baliq (sardiniya, tunets, makrel, skumbriya va boshqalar) hamda dengiz hayvonlari ovlanadi. Shelf qismida suv ostidan neft va gaz olinadi. Dengiz orqali Yaqin Sharq va Afrikadan Yevropa davlatlariga neft quvurlari oʻtkazilgan. Yirik portlari: Barselona (Ispaniya), Marsel (Fransiya), Genuya, Neapol, Venetsiya, Triyest (Italiya), Pirey, Saloniki (Gretsiya), Bayrut (Livan), Iskandariya, PortSaid (Misr), Tripoli (Liviya), Jazoir (Jazoir). Oʻ.d.Oʻrta dengiz boʻyidagi (Fransiya, Monako va Italiyadagi Moviy qirgʻoq, Ispaniyadagi Levantiya sohili va Balear o.dagi va boshqalar) kurortlar dunyoga mashhur. Neft mahsulotlarini koʻplab qazib olish va tashish, sanoat chiqindilarini dengizga oqizish, turistik zonalarning kengayishi Oʻ.d.daOʻrta dengizda murakkab ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Oʻ.d.Oʻrta dengiz flora va faunasini muhofaza qilish bilan BMT qoshida tuzilgan maxsus komissiyalar shugʻullanadi.
 
{{OʻzME}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->