Relyef: Versiyalar orasidagi farq

'''Relyef''' (frans, relief, lot. relevo — koʻtaraman) ([[geografiya]]da) — [[yer]] yuzasi, [[okean]] va [[dengiz]] tubidagi tashqi koʻrinishi, oʻlchamlari, kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga koʻra turlituman notekisliklar: [[togʻlar|togʻ]], [[tekislik (maydon)|tekislik]], [[pasttekisliklar|payettekislik]], [[adirlar|adir]], [[yassitogʻlik|yassitogʻ]], tepalik, [[qir]], [[vodiy]], [[botiq]], [[soylik]], [[jar (chuqurlik)|jar]]lar va b.boshqa pastbalandliklar majmui. R. kattaligiga koʻra quyidagi toifalarga ajratiladi: megarelyef ([[materiklar|materik]] doʻngliklari, okeanlar tubi), shuningdek, bir qadar kichikroq boʻlgan shakllar (togʻ sistemalari, tekisliklar); makrorelyef (togʻ tizmalari, togʻlar oraligʻidagi botiqlar, qirlar, pasttekisliklar); mezorelyef (jarliklar, [[suv osti vodiylari|suv osti kanʼonlari]], tepaliklar); mikrorelyef ([[karst]] chuqurliklari, jarlar, doʻng tepa, [[dasht]] tepaliklari va b.boshqalar); n a n o relyef (juda kichik chuqurchalar, doʻngchalar va b.boshqalar). Bu boʻlinish shartli ravishda ajratilgan. Muhim orografik birliklarni tavsiflovchi R.ning tashqi yoki morfografik belgilari, shuningdek, uning miqdoriy xususiyatlari R.ni kompleks baholash uchun har doim ham ishonchli asos boʻla olmaydi, chunki bir xil tashqi koʻrinishga ega shakllarning kelib chiqishi va rivojlanishi turlicha boʻlishi mumkin.

R. endogen (ichki) va ekzogen (tashki) kuchlarning birgalikda hamda muntazam oʻzaro taʼsiri natijasida vujudga keladi. Shuningdek, Yer yuzasining shakllanishiga gravitatsiya [[jarayon]]lari, inson faoliyati ham oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Endogen jarayonlar ([[Yer poʻsti]]ning [[tektonik harakatlar]]i) taʼsiri natijasida nisbatan yirik mikyosdagi — kuru klik, dengiz va okeanlar tubida strukturali R. shakllari hosil boʻladi. Yirik R. shakllarining vujudga kelishi (sayyoraviy masshtabda), shuningdek, kosmik kuchlar — Yerning aylanishi, QuyoshOy tortilishi va b.boshqa bilan ham bogʻliq. Ekzogen kuchlar ([[oqar koʻl|oqar suvlar]], dengiz [[toʻlqinlar]]i, [[shamol]] va h.k.) odatda, nisbatan maydaroq R. shakllarini yuzaga keltiradi, yirik masshtabli R.larni yemiradi, pasaytiradi, mayda shakllarga boʻlib yuboradi, pastqam joylarni nurash mahsulotlari bilan toʻldiradi. Endogen kuchlar natijasida yuzaga kelgan R. shakllari morfostrukturalar tarkibiga kiritiladi. Ularda Yer poʻstining geologik strukturasi (tuzilishi) aniq ifodalanadi. R.dagi [[qatlam|katlam]]lar gorizontal yotgan [[platforma (yer)|platforma]]li geologik strukturalarga tekislik xududlar, [[burmalanish|burmali]] strukturalarga togʻli oʻlkalar toʻgʻri keladi. R.ning nisbatan mayda, asosan, ekzogen jarayonlar taʼsirida vujudga kelgan shakllari (dare vodiylari, jarliklar, [[barxan]]lar, qator tepalar va b.boshqalar) morfoskulipuralar sifatida ajratiladi.

R.ning kelib chiqishi va shakllanishini geomorfologiya fani oʻrganadi. R.ni oʻrganish natijalaridan bir qator masalalar: melioratsiya, muhandisliktexnik izlanishlar, foydali qazilmalarni qidirish va h.k.da foydalaniladi. Quruklik va okeanlar tubi R. saqida Yer maqolasiga q. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>