Rim: Versiyalar orasidagi farq

|}'''Rim''' - [[Italiya]] davlatining poytaxti.

'''Rim''' — Italiyaning poytaxti. Rim provinsiyasi va Latsio viloyatining maʼmuriy markazi. R.ning gʻarbiy qismida Vatikan shahardavlati joylashgan. R. — dunyoda eng qad. va tarixiy hamda madaniy yodgorliklarga boy shaharlardan boʻlib, "mangu shahar" nomini olgan. Shahar vulkanik kelib chiqqan sertepa tekislikda, Tibr daryosining har ikki soxilida, uning Tirren dengiziga quyilish yerida joylashgan. Ikdimi Oʻrta dengizga xos ikdim, yanv.ning oʻrtacha trasi 6,8°, iyulniki 26°. Yillik yogʻin 500  mm dan ziyod (asosan, kuzda yogʻadi). Qishda sovuq tramontana, yezda quruq va issiq sirokko shamollari esadi. R. — Italiyaning aholisi eng koʻp shahri, 2,4 mln. kishi (2001). 19-a.gacha aholisi sekin koʻpaygan, 1871 y.dayilda R. Italiya qirolligi poytaxti deb eʼlon qilingach, aholi tez surʼatlarda oʻsdi.

"R." nomi shaharning afsonaviy asoschilaridan bir boʻlgan Romul nomi bilan bogʻliq. Qad. manbalarga asosan R.ga mil. av. 754—753 y.lardayillarda asos solingan. Kichikroq shahardavlat hisoblangan R. Apennin ya.o., keyinroq atrofdagi hududlarni sekinasta oʻziga boʻysundirgan holda Oʻrta dengiz boʻyidagi ulkan Qad. Rim davlatining poytaxtiga aylandi (q. [[Rim]], [[Qadimgi Rim]]). Antik R. yirik shahar boʻlib, oʻzining juda koʻp ibodatxona, saroy, yoʻllari va h.k. bilan mashhur boʻlgan. Konstantin I tomonidan poytaxtning Konstantinopol sh.gashahriga koʻchirilishiga (330 y.) bogʻliq ravishda R. oʻzining avvalgi siyosiy mavqeini yoʻqotdi. Shahar Vizantiya bilan ostgotlar oʻrtasidagi urushda ayniqsa vayron qilindi. 552 y.danyildan R. Vizantiya hukumronligi ostiga oʻtdi. 568 y.danyildan 8-a. oʻrtalarigacha shaharni rim yepiskoplari — papalar boshqardilar. 756 y.danyildan Papalikning poytaxti boʻlgach, shahar Gʻarbiy Yevropaning siyosiydiniy markaziga, Rim papalarining qarorgohiga aylandi. Oʻrta asrlar davomida R. uchun Papa hokimiyati va "Muqaddas Rim imperiyasi" imperatorlari oʻrtasida kurash davom etgan. 11 —12-a.larda R.da vayron etilgan antik binolar oʻrnida qasrlar, cherkov qurilishlari boshlab yuborildi. 1143 y.dayilda Papa hokimiyatiga qarshi qoʻzgʻolonlar natijasida R.da respublika oʻrnatildi. Oʻrta asr R.ining hayoti uning katolik dunyosi markazi boʻlganligi bilan bevosita bogʻliq boʻlgan. Bu yerda "Muqaddas Rim imperiyasi" imperatorlariga toj kiydirish marosimlari oʻtkazilgan. 1309 y.dayilda Papalar qarorgohining R.dan Avinon sh.gashahriga koʻchirilishiga bogʻliq holda shaharda savdohunarmandchilik rivojlanib bordi. 15—16-a.larda Uygʻonish davriga kelib R. yanada ravnaq topdi. R.dagi koʻplab rassom, meʼmor va b.boshqa ijod axlining faoliyati aynan shu davr bilan bogʻliq. 1798—99 y.lardayillarda 1Rim respublikasining , 1848—49 y.lardayillarda Rim respublikasining markazi. 1871 y. 26 yanv.dan R. — Italiya qirolligi poytaxti. 1943—44 y.lardayillarda nemis fashistlari qoʻshini R.ni bosib oldi, 1944 y.dayilda ulardan ozod qilindi. 1946 y.danyildan Italiya Respublikasi poytaxti.

P. — mamlakatning muhim sanoat, moliyaviy, ilmiy va madaniy markazi. Italiyada eng yirik transport yoʻllarining tuguni. Xalqaro ahamiyatga ega 2 ta aeroport bor. Metropoliten kurilgan (1927—38). Sanoatning yetakchi tarmogʻi — mashinasozlik (asosan, elektrotexnika, redioelektronika, priborsozlik). Kime, farmatsevtika, poligrafiya, tikuvchilik, oziq-ovqat, mebel sanoati korxonalari mavjud. Kurilish materiallari ishlab chiqariladi. R. — kino sanoati markazi sifatida ham mashxur. Badiiy hunarmandchilik (keramika, kumush buyumlar yasash va b.boshqalar) rivojlangan. Shaharda maʼmuriy boshqaruv va hukumat idoralari, siyosiy partiyalarning boshqaruv organlari, yirik banklar, savdo va sugʻurta kompaniyalari, xorijiy firmalarning idoralari, xalqaro tashkilotlarning shtabkvartiralari joylashgan. Muzeylar, jumladan, Milliy Rim muzeyi, Vatikan muzeylari, Milliy galereya, opera va drama teatrlari, konservatoriya, astronomiya rasadxonasi, un-t (1303), akademiyalar, ilmiy muassasalar, kutubxonalar bor.

Meʼmoriy yodgorliklar shaharning 3 ming yillik tarixini, uning murakkab va takrorlanmas shahar ekanligini aks ettirib turadi. Shaharning xushmanzara tepaliklarda joylashganligi, bahaybat imoratlar harobalari va turli davrlarga oid muxtasham saroylar, cherkovlar, favvora, monumentlar va manzarali haykallarning koʻpligi, maydonlarning rang-barangligi bilan ham u oʻziga xosdir. Qad. Rim meʼmoriy yodgorliklari (Forum, Kolizey, Panteon), Uygʻonish davri va barokko uslubiga mansub inshootlar (Kanchelleriya, Franeziya, Barberini palatssolari, Pyassa, Navon, villa va b.boshqalar) R.ni bezab turadi. 4—6-a.larda R.da cherkov bazilikalari, 11—13-a.da roman uslubiga xos inshootlar quriddi. Ularda koʻproq roman uslubi bilan antik meʼmorlik tamoyillari uygʻunlashib, italyan roman meʼmorligining oʻziga xos xususiyatlari shakllandi. 13—14-a.larda R. meʼmorligida gotika uslubi namunalari paydo boʻldi. 15-a. IlkUygʻonish davri meʼmorligi ravnaq topdi. 16—17-a.larda barokko uslubiga xos tamoyillar takomillashdi. Inshootlarning keng koʻlamligi va mahobatliligi, serhashamligiga ahamiyat berildi. 18-a. oʻrtalarida R. meʼmorligida klassitsizmning ilk namunalari yuzaga keldi. Koʻcha va maydonlar klassitsizm ruhiga moslab rekonstruksiya qilindi. 20-a. boshlarida R. meʼmorligida modernizm taʼsiri sezildi, shaharning imperiya davridagi ulugʻvorligini tiklashga harakat qilindi. Zamonaviy qurilish materiallaridan foydalanishga koʻproq ahamiyat berildi. Anʼanaviy meʼmorlik elementlarini oʻzida mujassam etgan yangi zamonaviy binolar shahar chekkalarida barpo qilina boshlandi.

R. — xalqaro turizmning eng yirik markazlaridan (yiliga 3 mln.dan ortiq turist kelibketadi). Shaharda dunyo ahamiyatiga ega boʻlgan noyob sanʼat boyliklari saqlanmokda. R.da koʻpgina xalqaro konferensiyalar oʻtkaziladi. 1960 y.dayilda 17olimpiada oʻyinlari boʻlib oʻtgan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>