Sheʼriyat: Versiyalar orasidagi farq

Alisher Navoiy "Hayrat ulabror" asarida chamanzordagi gul kabi goʻzal va tartibli sheʼr (nazm)ning tuproqqa qorishib yotgan chechak singari boʻlgan nasrdan mislsiz darajada ustun ekanligini "Nazm anga gulshanda ochilmogʻligʻi, Nasr qaro yergʻa sochilmogʻligʻi" va "Boʻlmasa eʼjoz (moʻʼjiza) maqomida nazm, Boʻlmas edi Tengri kalomida nazm" tarzida ifoda etadi. Shuning uchun ham oʻzbek adabiyoti tarixida Sh. ustuvor oʻrin tutadi. Sh.ningshahrining axborot berish vositasigina boʻlgan soʻzlashuvdan yoki fikrni tushuntirish yoʻli boʻlmish ilmiy bayondan oʻzining alohida qurilishi, nutqning odatdagi talablariga boʻysunmasligi bilan ajralib turishi, kishida hissiyot uygʻotadigan ohangga egaligi ajdodlarimizda unga nisbatan ehtiromli munosabat uygʻotgan. Sh.gashahriga xos musiqiylik, tartiblilik, shartlilik uni oʻz-oʻzidan ijodga, badiiyatga daxldor qilib qoʻrsatgan.

SH. tufayli inson nutqi jarangdor musiqiylik, tugallik, butunlik va uygʻunlik kasb etadi. Chunki Sh.dashahrida soʻzning sehrli jozibasi, odam ruhiyatiga taʼsir koʻrsata oladigan darajadagi koʻtarinkiligi namoyon boʻlgan. Qadimda Sh.gashahriga ijro etiladigan, binobarin, kishilar tomonidan bevosita idrok qilinadigan hodisa sifatida qaralgan. Minglab yillar mobaynida Sh., asosan, inson tuygʻulariga taʼsir koʻrsatish vositasi sanalgani uchun ham uning musiqiyligi, ohangdorligi va jarangdorligiga alohida eʼtibor berilgan. Sh. namunalari faqat mazmuni bilan emas, balki ifoda tarzi orqali ham oʻquvchilar va tinglovchilarni rom etgan. Bu hol Sh. namunalarining kuylaydigan darajadagi qatʼiy akustik xususiyatlarga ega boʻlishini taqozo qilgan. Sh.dashahrida muayyan musiqiy zarb (ritm) va qofiya, poetik sintaksis va inversiyalar qoʻllanishi soʻzlarning harakatchanligi, ohangdorligi va yoqimliligini taʼminlaydi. Bu hol mazmun tovlanishlariga erishish borasida Sh.gashahriga tuganmas imkoniyatlar beradi. Nasriy asarlar oʻquvchi tomonidan yolgʻiz idrok etilgani, asosan, ichda oʻqilgani uchun ham muallif hamda qahramonlar ovozini har bir kishi alohida "ichki quloq" bilan eshitgan.

Shoir sheʼriy olamining tamomila oʻzgachaligi, muayyan sheʼrda ifodalangan poetik mazmunni boshqa asarlarda, boʻlakcha yoʻsinda berish deyarli mumkin emasligi Sh.dashahrida universallikning koʻzga koʻrinmaydigan, ilgʻab boʻlmaydigan darajada kam ekanligiga sababdir. Har bir sheʼr oʻzigagina mansub qoida bilan tugʻiladi va shunga koʻra yashaydi. Choʻlpon qalamiga mansub quyidagi misralarda Sh.gashahriga xos ayni shu xususiyatlarni koʻrish mumkin:Bir tugam sochlaring mening qoʻlimda, Gʻijimlab oʻpaymi yo tarab ochay? Sir deb saqlaganing mening qoʻynimda, Sir deb saqlayinmi yo yelga sochay? Sochilgan sochingday sochilsa siring , Anor yuzlaringni kimga tugasan? Oʻzingku ularda vafo yoʻq deding , Nimaga ularni tagʻin kutasan?Bu misralar nasriy matnga aylantirilsa, undagi sirlilik, taʼsirchanlik, mukammallik butunlay yoʻqqa chiqib, oddiy soʻzlarning unchalik ham mantiqli boʻlmagan yigʻindisiga aylanib qoladi. Sh.ningshahrining sehri uning mohiyatini anglash mushkulligida, mazmunning tutqich bermasligidadir. Shoirning oʻzigagina xos jonli ohang , faqat oʻzigagina tegishli betakror ruhiy holatning ifodalanishi Sh.nishahrini yuksak darajaga koʻtaruvchi omildir.