Taqvim: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k imlo, replaced: taxm. → taxminan (3) using AWB |
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: b-n → bilan, Hoz. → Hozirgi, y.da → yilda (7) using AWB |
||
Qator 8:
K. hisobining asosiy birligi — ysh. Yil esa oylarga, oylar esa kunlarga boʻlingan. Bu 3 tushuncha 3 xil astronomik hodisa — mos tartibda Yerning Quyosh atrofida aylanishi, Oyning Yer atrofida aylanishi va Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi bilan bogʻliq. Bu 3 hodisaning davomiyligi ancha murakkabligi yilni oylarga, oyni kunlarga boʻlishni murakkablashtiradi. Bu masala turli xalqlarda turli usulda hal etilgan va shu tarzda quyosh K.i (shamsiy taqvim), oy K.i (qamariy taqvim) hamda oy-quyosh K.i (shamsiyqamariy taqvim) ishlab chiqilgan.
[[Quyosh kalendari|Quyosh k al ye n d ar i]] ning asosiy birligi — [[tropik yil]]. Uning uzunligi ketmaket ikki bahorgi tengkunlik oraligʻidan iborat boʻlib, 365,2422 kun, yaʼni 365 kun 5 soat 48 min. 46 [[soniya|sek.]]ga teng . Dastlabki [[shamsiya|shamsiy K.]]dan foydalangan [[qadimgi Misr|kad. misrliklar]] bir yilni 365 kun deb olishgan. Bir yil 30 kunlik 12 oyga boʻlingan va yil oxirida qoʻshimcha 5 kun qoʻshilgan. [[Qadimgi Rim|Qad. Rim]]da ham bir yilni 365 kun deb olingan, lekin yilning oylarga boʻlinishi yana ham murakkabroq boʻlgan. Bundan tashqari qad. Misr va Rim K.larida yil uzunligi tropik yildan taxminan 6 soatiga qisqa boʻlgani uchun bahorgi teng kunlik har 4 yilda 1 kunga surilgan va bu ham chalkashliklarga sabab boʻlgan. Ularni bartaraf etish uchun Rim konsuli [[Yuliy Sezar]] [[mil. av. 46]]-
Yuliy K.da bir yil tropik yildan 11 min. 14 sek. ortiq boʻlgani uchun bu farq har 400 yilda taxminan 3 kunni tashkil qiladi. Bu farq yigʻilib 16-a.da 10 kunga yetgan, natijada [[bahor]]gi teng kunlik 11 mart ga toʻgʻri kelib qolgan. Bu nomutanosiblik [[xristian dini|xristianlarning diniy]] bayramlarini belgilashda chalkashlik keltirib chiqarar edi. Shuning uchun Yuliy K.dagi xatolikni tuzatish uchun [[Rim papasi]] Grigoriy XIII [[1582]] y. 24 fevral
Qator 24:
Ayrim Sharq mamlakatlarida ham yil, ham oy asosiy birlik boʻlgan oy-quyosh kalendarlari qoʻllanadi. K. tarixida Umar Xayyom taklif qilgan islohot ham ahamiyatga molik. U oʻsha davrda amalda boʻlgan K.lar bilan tanishib, ulardagi kamchiliklardan xoli boʻlgan quyosh K.ini ishlab chiqqan va saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh tomonidan joriy ham qilingan (Yuliy K.i boʻyicha 1079 y. 15 martda). Ammo sulton vafotidan (1092 y.) keyin amal qilinmay qolib ketgan. Umar Xayyom taqvimida har 33 yildan 8 tasi: 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28 va 33-yillar kabisa yil boʻlgan. Bunda bir yil oʻrtacha 365+8/33=365,242424 kunga teng boʻlib, tropik yildan atigi 19,7 sekundga farq qiladi. Umar Xayyom taqvimini amaldagi K.lar ichida eng sodda va anigʻi deyish mumkin. Qadimdan turli xalqlar turlicha K.lar va xronologiya tizimlaridan foydalangani bir K.dagi sanalar boshqa K.da qaysi sanaga mos kelishi masalasini oʻrtaga chiqargan. Bu masalani hal etishga ayniqsa alXorazmiy, Beruniy va Ulugʻbek katta hissa qoʻshgan. Xususan, Ulugʻbekning "Ziji jadidi Koʻragoniy" asarida oʻsha davrda Yaqin Sharq, Xitoy, Yevropada qoʻllangan oʻndan ortiq K.lar oʻrtasidagi mutanosiblik bayon qilingan.
Musulmon Sharqi, jumladan Oʻrta Osiyo xalqlari tarixi, klassik va madaniy yodgorliklarida sanalar hijriy-qamariy taqvimda berilgan. Shuning uchun bunday yodgorliklar oʻrganilganda hijriy sanalarni milodiy, yaʼni Yuliy-Grigoriy K.iga oʻtkazish masalasiga duch kelinadi. Bir holatda bu masalani taqribiy hal etish — hijriy yilga mos milodiy yilni hisoblash kifoya qilsa, ikkinchi holatda uni aniq hal etish — tayin hijriy sanaga milodiy boʻyicha qaysi kun toʻgʻri kelishini topish lozim boʻladi. Manbashunoslar ishini yengillatish mak,sadida turli mutanosiblik jadvallari tuzilgan. Jadval boʻlmagan taqdirda maxsus qoidadan foydalanish mumkin: hijriy yil N
Bir K.dagi tayin A kunga ikkinchi K.da qaysi V kun to'g'ri kelishini aniqlash lozim boʻlsa, u holda dastavval har ikki K. uchun mutanosibligi maʼlum kun — boshlangʻich hisob nuqtasi olinadi. Xususan, hijriy va Yuliy-Grigoriy K.lari uchun boshlangʻich nuqta sifatida hijriy 1-yilning 1-muharrami milodiy 622 yil 16 iyulga mos kelishi olinishi mumkin. Soʻng birinchi K.ga muvofiq A kungacha necha kun oʻtgani hisoblanadi va boshqa K.da shuncha kun oʻtsa, qaysi sana chiqishi topiladi .
Shunday qilib, K.lar oʻrtasidagi mutanosiblik ularning xronologiyasiga (erasiga) ham bogʻliqdir. Turli xalqlarda ming yillar mobaynida turlicha eralar qoʻllangan. Xitoyda yil hisobi hukmdor Xuan Di podsholigi boshlangan sana — mil. av. 2637
"Dunyoning yaratilishi"dan boshlangan eraning bir necha varianti ham bor. Jumladan, qad. yahudiy K.i boʻyicha dunyoning yaratilishi mil. av. 3761 y., Vizantiya K.i boʻyicha esa mil. av. 5508 y. sodir boʻlgan.
Grigoriy XIII islohoti K. vaqtini astronomik vaqtga yaqinlashtirgan boʻlsa ham K.ning ichki tuzilishidagi oylardagi kunlar soni bir xil emasligi, haftalarning oylar ichida boʻlinib ketishi kabi noqulayliklar saqlanib qolgan. Shuning uchun mukammalroq K. loyihalarini ishlab chiqishga urinishlar boʻlgan. Mac, Hindiston hukumatining tashabbusi bilan K.ni isloqqilish masalasi 1953
K. tarixi — insoniyat sivilizatsiyasining uzviy ajralmas boʻlagi. Tashqi olam toʻgʻrisidagi bilimlar koʻpaygan sari va turli davrlarda xalq xoʻjaligi ehtiyojlari bilan bogʻliq ravishda K.lar takomillashib bordi. Maye, oy K.ining paydo boʻlishini ibtidoiy odamning turmush tarzi bilan bogʻlash mumkin. U davrlarda ovchilik va termachilik odam faoliyatining asosini tashkil qilgan edi. Asta-sekin dehqonchilik va chorvachilikka oʻtilishi oy-quyosh K.i va kuyosh K.ining paydo boʻlishiga olib keldi. Keyingi ikki yuz yillik K.larning ichki tuzilishini takomillashtirishga intilish bilan tarixga kirdi. 18-a. oxiridagi Yevropadagi sanoat toʻntarishi, 19-a.dagi industrlashtirish, 20-a.dagi fan va texnika inqilobi K.ni takomillashtirish muammosini dolzarb qilib qoʻydi.
| |||