|
TAYMIR (DOLGANNENETSLAR) MUXTOR OKRUGI - RF Krasnoyarsk oʻlkasi tarkibida. 1930 y. 30 dek.da tashkil etilgan. Okrug xududi butunlay qutbiy doira orqasida, Sharqiy Sibirning chekka shim.da, Taymir ya.o.da joylashib, gʻarbdan sharqqa 1200 km, shim.dan jan.ga 800 km masofaga choʻzilgan. T.m.oTaymir muxtor okrugio. tarkibiga Kara va Laptevlar dengizlaridagi arxipelag va orollar ham kiradi. Mayd.Maydoni 862,1 ming km². Aholisi 39,8 ming kishi (2002), asosan, ruslar (67%), shuningdek, dolgan, nenets, nganasan, evenk millat vakillari va b.boshqa ham yashaydi. T.m.oTaymir muxtor okrugio. hududida 1 shahar (Dudinka), 1 shaharcha (Dikson) bor. Markazi — Dudinka sh. Shahar aholisi 66,3%. T.m.oTaymir muxtor okrugio. hududidagi Norilsk sh. bevosita Krasnoyarsk oʻlkasi maʼmuriyatiga boʻysunadi.
Tabiati. T.m.oTaymir muxtor okrugio. Osiyoning chekka shim. qismini — Taymir ya.o. va Oʻrta Sibir yassitogʻligining shim. qismini egallaydi. Okrug hududi 3 asosiy qismga boʻlinadi; shim.da Birranga togʻlari, jan.da Oʻrta Sibir yassitogʻligi va ular orasida joylashgan Shim. Sibir payettekisligi. Kara dengizi va Laptevlar dengizi bilan oʻralgan. Orol koʻp. Foydali qazilmalardan rudalar, toshkoʻmir, osh tuzi konlari bor. Iqlimi arktik va subarktik iutim. Yanv.ning oʻrtacha trasi—30°, iyulniki 2°—13°. Yillik yogʻin 110–350 mm. Vegetatsiya davri 40—80 kun. Koʻp yerlar toʻngib yotadi. Asosiy daryosi — Yenisey. Koʻl va botqoqlashgan yerlar koʻp. Tipik tundra va torfgleyli, jan.da podzol, Yenisey daryosi vodiysida qayir oʻtloqi tuproqlar tarqalgan. T.m.oTaymir muxtor okrugio.da pakana daur tilogʻochi usadi. Yer sharining biron boshqa qismida tilogʻoch bunchalik shim.da uchramaydi (72°50’ shu kabi). Yovvoyi shim. bugʻusi, togʻ qoʻchqori, qutb tulkisi, boʻri, lemming , oq quyon, qushlardan oq boyqush, oq kaklik uchraydi. Yozda koʻplab har xil qushlar uchib keladi. Suvlarda har xil baliklar bor.
Xoʻjaligi. T.m.oTaymir muxtor okrugio.ning mahalliy aholisi qadimdan bugʻuchilik, baliq va moʻynali hayvonlarni ovlash bilan shugʻullanib kelgan. Krasnoyarsk oʻlkasidagi bugʻularning 2/3 qismi T.m.oTaymir muxtor okrugio.da. Yenisey daryosi va koʻllar baliqqa boy. Baliqchilik xoʻjaliklari, Dudinka, Xatanga, UstPortda baliqkonserva zdlari bor. Yer ostidagi muzxonalarda yil davomida baliq sakGʻtnadi. Moʻynali hayvonlar (qutb tulkisi, havorang tulki) koʻpaytirish bilan shugʻullanuvchi fermerlar va jamoa xoʻjaliklari ishlab turibdi. Chorvachilik sut yetishtirishga ixtisoslashgan. Sabzavotchilik rivojlanmokda. Norilsk yaqinida konchilik sanoati mavjud (kumir, mis, nikel, kobalt va b.boshqalar). Norilsk konmetallurgiya kti (hoz.hozirgi "Norilskiy nikel" korxonasi) 1952 y.danyildan maxsulot bermokda. Yer sharidagi eng shim. Dudinka — Norilsk — Talnax t.y. (1937 y.danyildan), UstXantay GES bor. T.m.oTaymir muxtor okrugio. iktisodiy alokalarida Shim. dengiz yuli va dare hamda aviatsiya transportining ahamiyati katta. Asosiy portlari: Dikson, Dudinka, Xatanga. Qattiq qoplamali avtomobil yullar uz. 262 km. Okrug markazi bilan aviaaloka urnatilgan. Dudinka zooveterinariya texnikumi, Taymir okrug ulkashunoslik muzeyi mavjud. Okrug radio eshittirishlari rus, nenets, dolgan va nganasan tillarida olib boriladi.
1ming yillikning oxiridan boshlab Taymir xududida hozirgi dolgan va nenetslarning ajdodlari boʻlgan samodiy qabilalari yashagan. Ular bugʻuchilik, ovchilik va baʼzi joylarda baliq ovlash bilan shugullangan. Ruslar bu xududda dastlab 16-a. oʻrtalarida paydo boʻlgan. Ular shu joylarni egallash maqsadida aholi punktlari barpo etishgan. 1920 y. oxirida Taymirda kayebkorlik bir lashmalari tuzildi, keyinchalik ular kasbkorlik artellariga aylandi. 1930 y. Yenisey daryosidagi UstPortda baliq konservalash zdi qurib ishga tushirildi.
|
