Teatr: Versiyalar orasidagi farq

19-a.ning 1yarmida vujudga kelgan romantik yoʻnalish T.da gumanistik ideallar va koʻp hollarda xayoliy orzularning yoritilishiga olib keldi. Dramada taqlidgoʻylikdan iborat klassitsizmga qarshi, oʻziga xos milliylik, xalqchillik, tarixiylik va ijtimoiy adolat uchun kurash ohanglari keng quloch yoydi. 19a. oxirlaridan T.ni isloh qilishning yangi davri boshlandi. T. badiiy adabiyot (proza, poeziya), yangi drama (A. Chexov, G. Ibsen, B. Shou va b.boshqalar) bilan yaqinlashdi. 19-a. oxirlarida 20-a. boshlarida T.da, aktyorlik sanʼatida yangi taʼlim uslubi Stanislavskiy sistemasini qoʻllash boshlandi. 20y.larda V. Meyerxold, V. Tairov, V. Vaxtangovlarning rej.lik faoliyati T.ning rivojiga katta hissa boʻlib qoʻshildi. 20-a. oʻrtalaridaGʻarb rejissurasi va sahna sanʼatiga B. Brextning ijodiy uslubi katta taʼsir koʻrsatdi. Zamonaviy T. dunyo teatrining demokratik, xalqchil anʼanalarini muttasil oʻzlashtirib borishi, sahnaviy talqinlarning rangbarangligi bilan ajralib turadi.

Oʻzbekiston hududida anʼanaviy T. juda qad. va boydir. Uning kurtaklari ibtidoiy jamoa davridayoq ov va b.boshqa mexnat jarayoni aks etgan taqdidiy raqslar, jangovar va xalq oʻyinlari, tabiat kuchlariga topinish oqibatida yuzaga kelgan marosimlar shaklvda namoyon boʻlgan. Mil. av. 7—6-a.lardayoq Turonda zardushtiylik va uning mukaddas kitoblar toʻplami — Avesto bilan bogʻliq 2 toifa — kulgili va qaygʻuli tomoshalari shakllangan. Yunon — Baqtriya podsholigi davrida Oyxonim, Niso, Shahri Gʻulgʻulada maxsus teatrlar boʻlib, ularda Yevripidning "Alkesta", "Ippolit" kabi tragediyalari koʻrsatilgani maʼlum. Mil. av. 1 a.dan mil. 4-a.gacha Kushon davlatida Budda dini bilan bogʻliqturli teatrlashgan tomoshalar mavjud boʻlgan. Ayritom ibodatxonasi peshtoqidagi cholgʻuchi qizlarning tasvirlari shuni koʻrsatadi. Astasekin Turon T. sanʼati diniy marosimlar qobigʻidan chiqib, dunyoviy mazmun kasb etadi — inson hayoti, ijtimoiy munosabatlarni tasvirlashga eʼtibor kuchayadi. 6—7-a.lar Turon mulkidan chiqqan cholgʻuchilar, aktyor va raqqosalar Buyuk ipak yoʻli orqali qoʻshni yurtlarga ijodiy safar qiladilar. 9—12-a.larda xalq bayramlari, marosimlari, urfodatlari va ular bilan bogʻliq tomoshalar tiklanibgina qolmay, aholi orasida keng tarqaldi. Masxara va taklid T.i.Teatr rivojlandi. Amir Temur davlati davri (14— 15-a.lar)da T.sanʼatida keskin yuksalish roʻy berdi. Sharafiddin Ali Yazdiy, Ibn Arabshoh, Klavixolarning maʼlumotlaricha, bu davrda poytaxt — Samarkandda va b.boshqa nufuzli shaharlarda teatrlashgan tomoshalar uyushtirilgan. Anʼanaviy T. va b.boshqa sanʼat tomoshalari, ayniqsa, Mirzo Ulugʻbek davrida (1394—1449) Movarounnahrda, Husayn Boyqaro davrida (1469— 1506) Xurosonda taraqqiy topdi. Gʻiyos masxara, Xoja Dexdor, Abdulla Devona, Abdulvoseʼ Munshi, Sayd Badr kabi T. sanʼatining atoqli namoyandalari faoliyat koʻrsatgan. Anʼanaviy T.ning kulgili turlari (masxara, taqlid, zarofat), qoʻgʻirchoq oʻyin (chodir jamol, chodir xayol, fonus xayol) badiiy tomosha tizimi sifatida tashkil topdi.

Keyinchalik oʻzbek madaniyatining ilgʻor namoyandalari (Furqat, Behbudiy, Avloniy va b.boshqalar) rus, tatar va ozarbaijon teatr truppalari tomoshalariga qiziqish bilan qarab, mahalliy ziyolilarni ulardan oʻrganishga chaqirdilar. Shu tarzda yangi milliy T. yaratish harakati yuzaga keddi. 1914 y. Samarqand (15 yanvar) va Toshkent (27 fevral) da "Padarkush" dramasini sahnalashtirish bilan yangi oʻzbek teatri oʻz faoliyatini boshlaydi. Ayniqsa, A. Avloniy rahbarligida "Turon" T.ining 1915 y. Oʻzbekiston shaharlariga kilgan ijodiy safarining ahamiyati katta boʻldi. 1916 y. Hamza Qoʻqonda T. tuzdi. Birinketin Andijon (1919), Xiva (1922), Buxoro (1922)da T.lar tashkil qilindi. 1918 y.danyildan Mannon Uygʻur "Turon" teatri (hoz.hozirgi Oʻzbek milliy akademik drama teatri)ga rahbarlik qilib, uning professional teatrga aylanishida, repertuarini tuzish, ijro uslubini yaratishda muhim rol oʻynadi. T.ning birinchi boʻgʻin aktyor va rej.lari 1924— 27 y.laryillar Moskvada Oʻzbek Maorif uyi qoshida ochilgan dramstudiyada tahsil olishgan. 20y.lar soʻngida Rus yosh tomoshabinlar T.i.Teatr (1928), Oʻzbek yosh to, moshabinlar T.i.Teatr (1929) tashkil topdi. Keyinroq Namangan (1931), Qashqadaryo (1932), Surxondaryo (1935) viloyati teatrlari, oʻnlab tuman va shahar T.lari yuzaga keldi. Toshkent va Samarqandda Davlat rus drama teatri (1934, 1938). Respublika koʻgʻirchoq teatri (1939). Navoiy nomidagi davlat opera va balet teatri (1939) oʻz faoliyatini boshladi, shu yili Davlat komediya teatri tashkil boʻldi va u bir yil oʻtib Mukimiy nomidagi Respublika musiqali drama va komediya teatriga aylantiriddi.

Ikkinchi jahon urushi yillarida Moskva, Leningrad, Kiyev, Xarkov sh.laridan koʻchib kelgan teatrlar mamlakatimiz shaharlarida oʻz faoliyatini olib bordi. 50—60y.larda Hamza nomidagi akademik drama teatri va b.boshqa teatrlarda turli mavzu, sermazmun, ijtimoiypsixologik, maishiy va falsafiy, rangbarang uslubda spektakllar sahnalashtirildi. 1968 y. "Yosh gvardiya" teatri (hoz.hozirgi Abror Hidoyatov nomidagi Oʻzbek davlat drama teatri) tashkil qilindi.

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 y. 26 martda eʼlon qilingan "Oʻzbekiston teatr sanʼatini rivojlantirish toʻgʻrisida"gi farmoni va Oʻzbekiston Vazirlar Mahkamasining shu asosda qabul qilgan "Oʻzbekteatr" ijodiyishlab chiqarish. birlashmasi faoliyatini tashkil etish toʻgʻrisida"gi qarori T. sanʼati strategiyasini belgilab berdi. Shu asosda "Oʻzbekteatr" ijodiyishlab chiqarish. birlashmasi, uning qoshida "Atrmadad" jamgʻarmasi, Teatr ijodkorlari uyushmasi tuzildi. "Teatr" jurnali nashr etila boshladi. Muntazam ravishda turli seminar va festivallar oʻtkazilmoqda. Davlatlararo shartnomalarga muvofiq xorijiy mamlakatlardagi ijodiy tashkilotlar, xalkaro birlashmalar bilan aloqalar oʻrnatilmoqda Amerikalik rej. Devid Kaplan, britaniyalik Maykl Berkut va b.boshqa oʻzbek teatrida, B. Yoʻldoshev Fransiyada, N. Abdurahmonov Isroilda, M. Yusupov AQShda asarlar sahnalashtirdilar. Hamza teatri ga eski bino oʻrniga zamonaviy muhtasham bino qurib berildi va Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 y. 21 sentyabrda eʼlon qilingan maxsus farmoni bilan ushbu teatrga "Milliy teatr" maqomi berildi.