Uglerod: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi |
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: q.x. → qishloq xoʻjaligi, t-ra → temperatura (10), y.da → yilda (3), va b.ni → va boshqalarni, va b. → va boshqa (2) using AWB |
||
Qator 4:
'''Uglerod''' (lot. Carbo — kumir, lot. Carboneum), S — Mendeleyev davriy sistemasining IV guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib rakami 6, at. m. 12,011.2 ta barkaror izotopi: 2S (98,892%) va 3S (1,108%) bor. Radioaktiv izotoplaridan |4S(T|/2=5600 y.)ningahamiyati muhim. Atmosferaning yuqori qatlamida kosmik nurlar ney.tronlarining azot izotopi I4N ga taʼsiri natijasida 4S hosil buladi. 4S izotop indikatorlar sifatida keng qoʻllanadi.
U. qadimdan maʼlum. Pista kumir rudalardan metallar eritib olishda, olmos qimmatbaho tosh sifatida qoʻllangan. Keyinroqesa grafit tigel va qatlam tayyorlashda ishlatilgan. K.Lavuazye 1772
U. Yer poʻstining massa jihatidan 2,310 2% ini tashkil etadi. U Yer poʻstining yuqori qismi (biosfera)da boʻladi. Tirik moddalarda 18%, yogʻochda 50%, toshkoʻmirda 80%, neftda 85%, antratsitda 96% U. bor. U.ga xos minerallar soni 112 ta. U. koinotda ham keng tarqalgan. Quyoshda U. vodorod, geliy va kisloroddan keyin 4oʻrinni egallaydi.
Qator 10:
U.ning 4 kristall modifikatsiyasi: grafit, olmos, karbin va lonsdeylit maʼlum. Karbin sunʼiy usulda olingan qora rangli mayda kristall kukun. Zichligi 1,9—2 g/sm³. Oʻzaro parallel uzun S atomlari zanjiridan tuzilgan. Lonsdeylit meteoritlarda topilgan va sunʼiy usulda olingan. U.ning atom radiusi 0,077 nm A, S4+ ionning radiusi 0,02 nm; S4~ ning radiusi 0,26 nm. U.ning amorf shakli — faollangan kumir kuchli adsorbent hisoblanadi. U nafaqat gazlarni, balki erigan moddalarni ham yutadi. U.ning barcha allotropik shakl oʻzgarishlari kimyoviy jiqatdan ancha chidamli va inert moddalardir. U. metallar bilan karbidlar hosil qiladi. U. oʻz birikmalarida +4, —4 +2 va — 4 valentli. U. atomlari oʻzaro birikib "ochiq", "tarmoqlangan", "yopiq" zanjirlar, oʻzaro (shuningdek, boshqa elementlarning atomlari bn) "yakka", "qoʻsh" va "uch karrali" boglanishlar xrsil qila oladi (q. [[Organik kimyo]]).
U. koʻpgina qotishmalar (poʻlat, choʻyan) ning muhim komponenti hisoblanadi. Tarkibida U. koʻp boʻlgan materiallar elektrodlar, tigellar tayyorlashda, qora porox i.ch.da, rudalardan metallar eritib olishda (mas, koks), protivogazlarda yutuvchilar sifatida, kimyo sanoatida va
U. Yerdagi hayotning asosini tashkil etuvchi muhim biogen element. Odam organizmida massa jihatidan 20,2% U. mavjud. U. shuningdek, oqsillar (52% atrofida), DNK va r-nK molekulalari (37% atrofida), fermentlar, gormonlar, vitaminlar tarkibiga kiradi. Organizmning tuzilishida qatnashuvchi va uning hayot faoliyatini taʼminlovchi turlituman organik birikmalar, asosan, U.dan iborat. Organizm uchun zarur boʻlgan energiyaning katta qismi hujayralarda U.ning oksidlanishidan hosil boʻladi. U. atomlari, shuningdek, U. bilan boshqa elementlar oʻrtasida mustahkam kimyoviy bogʻ hosil boʻladi, lekin bu bogʻ nisbatan yumshoq fiziologik sharoitlarda parchalana oladi. U.ning kuchli oʻzlashtirilish (assimilyatsiya) mexanizmi SO2 — fotosintez shaklida yashil oʻsimliklarda doim sodir boʻladi (oʻsimliklar har yili 100 mlrd. t. SO2 oʻzlashtiradi). Yerda SO2 ning eng koʻhna oʻzlashtirilish usuli — xemosintez mavjud. Koʻpchilik hayvonlar U.ni ovqatdan tayyor organik birikma holida oladi.
Qator 16:
Tirik organizmda quruq modda hisobida quyidagi miqdorda U. boʻladi: suv oʻsimliklari va hayvonlarida 34,5— 40%, yer usti oʻsimliklari va hayvonlarida 45,5—46,5%, bakteriyalarda 54%.
U.ning anchagina qismi minerallashadi va yer osti boyliklarini, chunonchi: toshkoʻmir, neft, ohaktosh va
Uglerod birikmalari. U. galogenlar bilan umumiy formulasi SX4 boʻlgan (bu yerda X—S1, F, Vg , I) galogenidlar, oltingugurt bilan CS2,a3OT bilan (CN)2 hosil qiladi.
U. (1U)xlorid (tetraxlormetan, perxlormetan) SS14 — rangsiz, xushboʻy hidli, yonmaydigan suyuklik. Qaynash
U. (1U)ftorid CF4 — rangsiz, hidsiz gaz, suvda oz eriydi. Suyuklanish
U. (1U)bromid SVg4 — kristall modda, suvda oz eriydi. Suyuklanish
U. (1U)yodid S14 — kristall modda, suvda oz eriydi. Suyuqlanish
U. (1U)sulfid CS2 — rangsiz, oʻziga xos hidli suyuqlik. Qaynash
(Uglerodning vodorodli birikmalari, ularning olinishi va ishlatilishi haqida [[Organik kimyo]]’ maqolasiga qarang).
|