Urugvay: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Spanish spelling (es:República Oriental del Uruguay) |
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: Q.x. → Qishloq xoʻjaligi, inti → instituti (6), Mayd. → Maydoni, y.lar → yillar (19), va b.) → va boshqalar) (3), va b. → va boshqa (4) using AWB |
||
Qator 3:
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
{{Maʼnolari|Urugvay (maʼnolari)}}
'''Urugvay''' (Uruguay), Urugvay Sharq Respublikasi (República Oriental del Uruguay) — Jan. Amerikaning jan.sharqiy qismida joylashgan davlat.
== Davlat tuzumi ==
Qator 11:
Mamlakat jan. va jan.sharkda Atlantika okeani bilan oʻralgan. U. qirgʻoqlari kam parchalangan, past, laguna tipli. Yer yuzasi, asosan, sertepa tekislik. Mamlakat chekka sharqining aksariyati (Atlantika okeani sohili) botqoqlashgan pasttekislik. U.ning eng baland nuqtasi — chekka jan.dagi PandeAsukar togʻi (501 m). Foydali qazilmalardan temir, marganets, oltin, kumush, qoʻrgʻoshin, mis, talk, qimmatbaho tosh, granit, marmar, qoʻngʻir kumir bor. Iqlimi subtropik, nam iklim. Oʻrtacha tra iyulda 10°—12°, yanvar
da 22°— 24°. Yiliga 1000–1200 mm yogʻin yogʻadi. Katta daryolari — Urugvay va RioNegro. Preriyalarnpnt qizilqora tuproqlarida oʻtli subtropik savanna, dare boʻylarida doim yashil oʻrmon; jan.da butali savanna, sharkda palmazorlar bor. Hayvonlardan zirhlilar, nutriya, kalamush, puma, amerika tuyaqushi, tapir, bugʻu, yovvoyi mushuk, tulki, chumolixoʻr; parrandalardan oqqush, qarqara, turna, kolibri, sudralib yuruvchilardan shaqildoq ilon, qora ilon, alligator koʻp. KaboPolono, SantaTeresa va
== Aholisi ==
Qator 19:
U. hududida qadimdan indeys qabilalari yashagan, ular dehqonchilik, ovchilik, baliq ovlash bilan shugullangan. 16-a.ning boshlarida bu yerda ispan mustamlakachilari paydo boʻldi. 1750 y. Ispaniya bu hududni butunlay egallab oldi va 1776 y. Sharqiy sohil (mustamlaka davrida U. shunday deb nomlangan) Ispaniyaga qarashli LaPlata vitseqirolligi tarkibiga kiritildi. Amerika qitʼasidagi Ispaniya mustamlakachilarining mustaqillik uchun olib borgan urushi yillarida (1810—26) Sharqiy sohil aholisi 1815 y. mustaqillik eʼlon qildi. 1816 y. Portugaliya qoʻshinlari Sharqiy sohilga bostirib kirib, 1817 y. uni batamom egallab oldi. 1821 y. Sharqiy sohil Braziliya tarkibiga qoʻshib olindi. 1825 y. U. vatanparvarlari X.A. Lavalyexi rahbarligida kurash boshladilar va Sharqiy sohil Portugaliya bilan Braziliyadan ozod qilinib, mustaqil deb eʼlon qilindi (1825 y. 25 avg .), ammo tez orada Argentinaga qaram boʻlib qoldi. Toʻla mustaqillik uchun ozodlik kurashi avj oldi. 1828 y. Braziliya bilan Argentina oʻrtasidagi sulh shartnomasida U. mustaqil davlatini tuzish nazarda tutildi. 1830 y. U. Sharq Respublikasi deb eʼlon qilindi. 19-a. oxirida urugvay millati shakllanib boʻldi.
1-jahon urushida U. betaraflik eʼlon qildi. 1933 y. oʻng kuchlar mamlakatda toʻntarish uyushtirib, diktatura rejimini oʻrnatdi. 2-jahon urushi (1939—45)
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
Qator 37:
Aholiga, asosan, xususiy tibbiy muassasalar xizmat koʻrsatadi. Tibbiyot xodimlari Montevideodagi untning tibbiyot fti va 2 ta tibbiyot bilim yurtida tayyorlanadi.
Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Barcha tipdagi oʻquv yurtlarida taʼlim bepul. Boshlangʻich maktab — 6 y.lik, oʻrta maktab ham 6 y. (3+3). Boshlangʻich va kichik oʻrta maktablarda oʻqish — majburiy. Davlat maktablari bilan bir katorda xususiy umumiy taʼlim oʻquv yurtlari ham bor. Oʻrta maktabning 1bosqichi negizida 3 y.lik xunartexnika va ped. bilim yurtlari ishlaydi. U.da diniy seminariya kuts. Oliy taʼlim, asosan, Montevideodagi Urugvay universitetida (1849
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz. va jur.lari: "Diario ofisyel" ("Rasmiy kundalik gazeta", 1905
Adabiyoti ispan tilida. Dastlabki qoʻlyozma yodgorliklari mustamlaka davrida yaratilgan. Peres Kastelyanoning "Memorial" asari (1779 y. yozilgan, 20-a. boshlarida nashr qilingan) maktub tarzidagi tarixiy nasr namunasidir. X. Prego de Oliver, K. Vilyademoros sheʼriyati va X. P. Martinesning "Begʻubor sadoqat" pyesasi (1808) badiiy adabiyotga asos soldi. Mustakdllik uchun kurash davrida gaucholar (dasht aholisi)ning xalq ogʻzaki ijodiyoti negizida gaucho adabiyoti vujudga keldi. Uning mashhur namoyandasi B. Idalgo (1788— 1822) sheʼrlari ispan mustamlakachilarini fosh etadi va ijtimoiy adolatsizlikni laʼnatlaydi. Yevropa klassitsizmi anʼanalariga tayanuvchi "akademik adabiyot"ning sheʼriy namunalari "Sharqiy Parnas" antologiyasiga jamlangan. Shu adabiyotning atoqli vakili F. Akunya de Figeroa U. milliy madhiyasining muallifidir. 19-a.ning 30—40-
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
Qator 48:
U. tasviriy sanʼatida 19-a.ning 2yarmida, asosan, ajnabiy rassomlar ijod qildilar. U. milliy rangtasvir maktabining shakllanishida X.M. Montevideo shahri.
Blanesning ijodi muhim urin oladi. Uning moʻyqalamiga mansub koʻpgina tarixiy kompozitsiyalar, urush manzaralari, portretlar, gaucho siymolari mamlakat tarixi va xalq hayotining yaxlit qiyofasini gavdalantiradi. Milliy haykaltaroshlik sanʼati rivojlandi (J. Livi, D. Mora va
== Musiqasi ==
[[Fayl:Tango BuenosAires.jpg|210px|thumbnail|right|[[Tango]] raqsi]]
[[Fayl:La Cumparsita (tango).ogg|thumbnail|right|Cumparsita musiqasi]]
[[Indeyslar|Indeys]] musiqasining asosiy shakllari mehnat, urush va marosim qoʻshiqlari hamda raqslaridan iborat boʻlgan. Cholgʻu asboblari: [[baraban|yogʻoch baraban]], [[Shox|hayvon shoxi]] va suyagidan yasalgan bugʻ, [[Qamish|qamish nay]] (pinkilo), dengiz chigʻanogʻi, shaqildoq (maraka), ksilofon (marimba) va boshqalar [[Ispanlar|Ispan]] folklori namunalari sayyor qoʻshiqchilar — payadoralar ijodi orqali [[16-asr]]dan tarqalgan. Milliy (kreol) qoʻshiq janrlari — triste, vidala, estilo, milonga; raqs turlari — gato, sʼyelito, perikon, kuando, ranchera. 18-asrdan [[Yevropa]] professional musiqa turlari, jumladan, diniy musiqa shakllaridan — xoral, organ ijrochiligi va bosqalar, dunyoviy musiqa janrlaridan musiqali teatr (tonadilya, melodrama) va raqs musiqa (menuet, gavot, vals va
== Teatri ==
Dastlabki teatr tomoshalari Montevideoda 18-a. oxirlarida koʻrsatildi. 1793 y. bu yerda ochilgan Komediya uyida vaqtivaqti bilan B. Idalgo, E. Faxardo, F. X.de Acha kabi dramaturglarning pyesalari sahnalashtirildi. 1856 y. "Solis" teatri qurildi. Milliy teatrning ravnaqtopishida dramaturglar F. Sanches va E. Errera ijodining ahamiyati katta boʻldi. 20-a.ning 30—40y.larida "mustaqil teatrlar" harakati boshlandi. "Komediya nasonal", "El Galpon", "Teatro uno", "Teatro universitario" kabilar tijorat teatrlaridan farkli oʻlaroq milliy va jahon dramaturgiyasining eng yaxshi namunalarini sahnaga olib chiqdilar. Tanikli teatr arboblari — S. Korriyeri, X. Savala Munis, A. del Chopo, X. Ortis, F. Volf, A. Lorreta. 1949
== Kinosi ==
1898 y. dastlabki qisqa metrajli "Arrayo Seko velodrom i dagi velopoyga" filmi suratga olindi. "Mushtlar va oliyhimmatlik" (1919, rej. X. Borxes) — birinchi toʻla metrajli film boʻldi. 1936
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
|