|
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Boku''' (ozarbayjoncha Baki) — shahar, Ozarbayjon poytaxti. Ozarbayjonning yirik sanoat, fan va madaniyat markazi. Boku tuguni. Kaspiy dengizining gʻarbiy sohilidagi yirik port. Apsheron ya. o.ning jan. qismida. B.ning markaziy qismi Boku buxtasiga zinapoyasimon pasayib tushuvchi amfiteatr shaklida joylashgan. Yanv.ning oʻrtacha temperaturasi 3°, iyulniki 25—30°, yiliga 180–300 mm yogʻin yogʻadi. Kuz faslida koʻpincha kuchli shamollar boʻlib turadi. Aholisi 1080,5 ming kishidan ziyod (1999; shahar kengashiga boʻysunuvchi aholi punktlari bilan birga 1713,3 ming); 19-a.asr avvalida B.da 4,5 ming kishi, asr soʻngida 112 ming kishi yashagan. Aholisi asosan, ozarbayjonlar va ruslar, shuningdek yahudiylar, dogʻistonliklar va b.boshqa ham bor.
B. birinchi marta 5-a.asr yozma manbalarida, shuningdek Sharq geograflari (Istaxriy, AlMaʼsudiy, AlMuqaddasiy) asarlarida esa 9—10-a.lardanasrlardan tilga olinadi. Muqaddasiy asarida B.ning port shaharligi aytilgan. B.da neft konlari borligi haqida Yoqut Hamaviy, Zakariyo alQazviniy, Hamdulloh Kazviniy, Avliyo Chalabiy, Abdurashid Bakuviy asarlarida maʼlumotlar keltirilgan. Oʻsha zamonlardayoq B.da neft chiqarilgan va Sharq mamlakatlariga, jumladan Oʻrta Osiyoga ham joʻnatib turilgan. 12-a.ningasrning 2-yarmidan Shirvon davlatining siyosiy markazi boʻlgan. Kaspiy dengizi boʻyidagi shaharlarning savdo aloqalari B. porti orqali amalga oshirilgan. B. qalʼasi 15—16-a.lardaasrlarda Jan. Kavkazdagi kuchli qalʼalardan biri bUlgan. 1540 y.dayilda B.ni Safaviylar egalladi, 1580-y.larga yillarga kelib turklar davlati tarkibida. 1604 y.dayilda Eron shohi Abbos I B. qalʼasini zabt etdi. 17-a.daasrda B. anchagina katta shahar hisoblangan. Turk sayyohi Avliyo Chalabiyning yozishicha, B.dan olinayotgan neft shoh xazinasiga katta daromad keltirgan. 1723 y.yil shaharni rus qoʻshinlari bosib oldi, lekin 1735 y.dayilda u Eronga qaytarib berildi. 1747 y.danyildan Boku xonliginint poytaxti boʻlgan. Keyinroq, RossiyaEron urushi davrida (1804—13) B.ni Rossiya ikki marta bosib oldi (1806 va 1813). 1897-1907 y.lardayillarda B. Batumi neft quvuri oʻtkazilgan. 1901 y.yil B. konlaridan 11,4 mln. t neft qazib olindi (jahonda qazib olingan neftning 50%). B. 1917 y.gachayilgacha gubernya markazi boʻlgan. 1917 y.yil 31 okt. (13 noyab.)da B.ni bolsheviklar egallab, shoʻrolar hokimiyatini oʻrnatdi. Ammo zoʻrlik bilan oʻrnatilgan hokimiyat 1918 y.yil 31 iyulda agʻdarib tashlandi. 1920 y.yil 28 apr.da hokimiyat markazdan yuborilgan Qizil Armiya yordamida yana bolsheviklar kuliga oʻtdi va B. Ozarbayjon Respublikasining poytaxti deb eʼlon qilindi. 1991 y.yil avg .dan B. mustaqil Ozarbayjon Respublikasi poytaxti.
B.da neft va gaz chiqarish, neftni qayta ishlash, neftkimyo, kimyo, mashinasozlik (neft sanoati uchun jihozlar i.ishlab ch.chiqarish, elektrotexnika, radioelektronika va b.boshqalar), metallsozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati rivojlangan. Qurilish materiallari ishlab chiqariladi. B. bir qancha yirik issiqlik elektr stansiyalardan iborat oʻz energetika sistemasiga ega. Shahardagi koʻp sonli sanoat korxonalari orasida neft konlari alohida oʻrin tutadi. B.ning sharqiy qismida neftni qayta ishlaydigan z-dlar (Yangi Boku, Qorayev nomli va b.boshqalar), kimyo, mashinasozlik, metallsozlik z-dlari (yuqori voltli apparatura, sovutkichlar, televizor, gaz apparatlari va b.boshqa ishlab chiqaruvchi korxonalar); yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari (toʻqimachilik, kamvol, mayin movut k-tlari, poyabzal fkalari, goʻsht k-ti, un z-dlari va b.boshqalar) ishlab turibdi.
B. — yirik transport tuguni. Yuk oborotila dengiz savdo porti yetakchi oʻrinni egallaydi. B. — Turkmanboshi (sobiq Krasnovodsk) oʻrtasida dengiz paromi ishga tushirilgandan keyin uning ahamiyati yanada ortdi. Xalqaro aeroport bor. Shahar atrofiga qatnovchi temir yoʻl B.ni sanoat korxonalari, konlar, kurortlar bilan boglaydi. B. bilan RostovDon, Tbilisi, Yerevan, Astara sh.larishaharlari t.temir y.yoʻl orqali bogʻlangan. Shaharda 1924 y.danyildan tramvay, 1932 y.danyildan avtobus, 1941 y.danyildan trolleybus qatnovi yoʻlga qoʻyilgan. 1967 y.yil B.da metropoliten ishga tushirildi. B. atrofida yangi yoʻldosh shaharlar barpo etildi: Zabrat, Mashtaga, Dubendi va Primorsk.
B.da tarixiy yodgorliklardan Siniqqalʼa (Pa.), Qiz qalʼasi (12-a.asr) minoralari, qad. saroylar, Shirvonshohlar saroyi (15-a.asr), Safaviylar sulolasi davridagi (17a) karvonsaroy, shuningdek qasrlar, minoralar, masjidlar saqlanib qolgan. 1920-y.larda yillarda shaharning eski qismi taʼmirlandi, yangi bogʻ va maydonlar barpo boʻldi. Nizomiy muzeyi, Vazirlar Kengashi binosi, katta stadion va b.boshqa qurildi.
B.da 1945 y.dayilda Ozarbayjon FA tashkil etilgan. 11 oliy oʻquv yurti, shu jumladan 3 unt, 7 teatr, qariyb 30 muzey (shu jumladan sanʼat muzeyi, gilamchilik muzeyi, amaliy sanʼat muzeyi) bor. B. va uning atrofida koʻpgina kurortlar joylashgan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
|
