|
'''Bosniya va Gersegovina''' (Bosna i Hercegovina), Bosniya va Gersegovina Respublikasi — Bolqon ya. o.ning markaziy qismida joylashgan davlat. Mayd.Maydoni 51,1 ming km². Aholisi 4 mln. 510 ming kishi (1996). Poytaxti — Sarayevo sh.shahri
Davlat tuzumi. B. va G. respublika boʻlib, qonun ustunligi va erkin demokratik saylov asosida faoliyat koʻrsatuvchi demokratik davlat. 1995 y.yil 14 dek.da kuchga kirgan konstitutsiyaga amal qilinadi. Davlat boshligʻi — B. va G. Prezidiumi raisi. Qonun chiqaruvchi oliy organi — ikki palatali parlament assambleyasi. Ijroiya hokimiyat Vazirlar Kengashi tomonidan amalga oshiriladi. Konstitutsiya boʻiicha B. va G. 2 tuzilma: B. va G. Federatsiyasi va Serb Respublikasidan iborat.
Tabiatya. B. va G. hududining 90% ni togʻlar egallaydi. Pasttekisliklari Sava daryosi boʻylab shim.ga choʻziladi va Oʻrta Dunay tekisligining jan. kismini tashkil etadi. Jan.dagi pastqam togʻlar va serhosil togʻlararo havzalar mintaqasi 2000–2400 m gacha balandlikdagi Dinara togʻliklariga tutashib ketadi. Sava daryosi vodiysidagi iqpim moʻʼtadil, kontinental (yiliga 600– 800 mm yogʻin yogʻadi), togʻlarda nam va sovuq (yiliga 1500–2500 mm gacha yogʻin yogʻadi). B. va G. maydonining 40% — oʻrmon, shu jumladan 3/3 qismi keng bargli (dub, buk), qolgani igna bargli (archa, qaragʻay) oʻrmonlar. Asosiy daryolari — Drina, Bosna, Vrbas, Neretva.
Aholisi. B. va G. aholisining 43,6% ni bosniyaliklar ("musulmonlar") tashkil etadi. Bu yerda serblar (31,4%), xorvatlar (17,3%) ham yashaydi. Rasmiy tili — bosniya, serb va xorvat tili. Dindorlar musulmon-sunniylar (40%), pravoslav xristianlar (31%), katoliklar (15%) va b.boshqa Yirik shaharlari: Sarayevo, BanyaLuka, Zenitsa, Tuzla.
Tarnxya. B. va G. hududida tosh davri (paleolit) da ham aholi yashagan. Qad. aholisi illiriylar boʻlgan. Mil.Miloddan av.avvalgi 3-a.daasrda ardeylar, daosilar, yapodlarning quldorlik davlatlari paydo boʻlgan. Qad. Rim ularni zabt etib, Dalmatsiya viloyatiga qoʻshib olgan. 6-a.asr birinchi yarmida Vizantiya hukmronligi ostida boʻlgan. 6—7-a.lardaasrlarda bu yerga slavyanlar koʻchib kelgan. 10-a.asr oʻrtalaridagi manbalarda Trebinye, Zaxumle, Travuniya, Poganiya (Neretva) va Bosniya kabi mayda davlatlar mavjud boʻlganligi haqida maʼlumotlar bayon qilingan. 12—14-a.lardaasrlarda Bosniya feodal knyazligiga aylandi. 14-a.daasrda, ayniqsa, Tvrtko I davri (1353—91)da Bosniya qirollik deb eʼlon kilingandan keyin uning yerlari ancha kengaydi. Tvrtko I vafotidan soʻng parokandalik va oʻzaro urushlar boshlandi. Qirollikning jan. qismidagi hukmdorlardan biri — Stepan Vukchich 1448 y.dayilda oʻzini gersog deb eʼlon kildi va uning yermulklari Gersegovina deb atala boshladi. 1463 yda Bosniya va 1482 y.dayilda Gersegovinani turklar ishgol kildi. 1583 y.dayilda B. va G. podsholik deb eʼlon qilindi. Feodallarning koʻpchiligi va aholining bir qismi islom dinini qabul kildi. B. va G da turklarning harbiymustabidlik tuzumi qaror topdi. 19-a.asr boshlarida B. va G. xalqining milliy ozodlik kurashi kuchaydi. 19-a.asr oʻrtalarida feodallarning oʻzaro kurashi tuxtashi savdo-sotiqni rivojlantirish uchun sharoit yaratdi. 1872 y.dayilda birinchi t.y.temir yoʻl (BanyaLuka — Novi) ochildi. Biroq B. va G. ijtimoiyiktisodiy jihatdan qoloqligicha qolaverdi. Dehqonlar qoʻzgʻolonlarini (1834, 1852— 53, 185758, 186162 ylar) feodallar va turk maʼmuriyati shafqatsiz bostirdi. 1878 y.giyilgi Berlin kongressining qaroriga binoan AvstriyaVengriya imperiyasi B. va G.ni bosib olish va uni idora qilish huquqini oldi. 1908 y.dayilda AvstriyaVengriya B. va G.ni oʻziga qoʻshib olganligini eʼlon kildi. 1918 y.dayilda AvstriyaVengriya parchalangach, B. va G. serblar, xorvatlar va slavyanlar qirolligi (1929 y.danyildan — Yugoslaviya) tarkibiga kirdi. 2-jahon urushi davrida 1941 y.yil aprelda B. va G. nemisfashist qoʻshinlari tomonidan bosib olindi va "Mustaqil Xorvat davlati" tarkibiga koʻshib yuborildi. B. va G. fashist boskinchilarga karshi xalq ozodlik urushining muhim markazlaridan biri boʻldi. Urushdan keyin, 1945—92 y.lardayillarda Yugoslaviya Federativ Sotsialistik Respublikasi tarkibida boʻldi. 1992 y.yil aprelda B. va G. parlamenta 1992 y.yil 29 fevral va 1 martdagi referendum natijalariga tayanib, mamlakatni mustaqil deb eʼlon qildi. Referendumdan norozi boʻlib unda qatnashmagan serblar 1992 y.yil aprelda respublikaning shim. hududida Yugoslaviya tarkibida mustaqil "B. va G. Serbiya Respublikasi"ni eʼlon qildilar; i yul da B. va G. gʻarbida "GersegBosna Xorvat hamdoʻstligi" muxtor r-ni tuzildi. Bosniyaliklar jamoalarining qaramaqarshiligi harbiy toʻqnashuvlarga aylanib ketdi. 1993 y.dayilda uch tuzilma delegatsiyalarining Jenevada boʻlib oʻtgan muzokaralarida B. va G. Respublikasining konstitutsion tuzilish tamoyillari toʻgʻrisidagi hujjat maʼqullandi. 1995 y.yil 21 noyabrda AQShning Dayton sh.shahri yaqinidagi harbiyhavo kuchlari bazasida B. va G da tinchlik toʻgʻrisidagi umumiy bitim imzolandi. B. va G. 1992 y.danyildan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1996 y.yil 14 mayda oʻrnatgan.
Asosiy siyosiy partiyalari. Demokratik harakat partiyasi, musulmonlar partiyasi, 1990 y.dayilda asos solingan; B. va G. serb demokratik partiyasi, 1990 y.dayilda tuzilgan; B. va G. Xorvat demokratik hamdoʻstligi; "Bosniya va Gersegovina uchun", partiya, 1996 y.yil tuzilgan; Serb xalq ittifoqi, partiya, 1997 y.yil tashkil etilgan.
Xoʻjaligi. 1992—95 y.lardagiyillardagi urush harakatlari boshlangunga qadar B. va G. milliy daromadida q.qishloq x.xoʻjaligi ulushi 10,9%, sanoat ulushi 57,6% ni tashkil qilgan (1989). Urushgacha sanoatda qoʻngʻir koʻmir, temir va marganes rudalari, boksit kazib chiqarish, gidroenergiya hosil qilish, shuningdek metallurgiya, kimyo, oʻrmon, yogʻochsozlik, mashinasozlik, oziq-ovqat va yengil sanoat rivojlangan. B. va G.da qoʻngʻir koʻmir va lignit zaxiralari (Tuzla, Zenitsa, Kakan, Breza, Banovichi yaqinida) mavjud. 1990 y.yil 14,6 mlrd. kVtsoat elsktr energiyasi hosil qilingan. Varesh va Lyubiya ruda konlarida temir rudasi qazib olingan. Zenitsadagi k-t, Iliyash va Vareshdagi zavodlarda qora metallar ishlab chiqarilgan. B. va G.da t.y.temir yoʻl uzunligi 1000 km, avtomobil yoʻllari uz. 21,1 ming km ni tashkil etgan (1991).
Bosniya va Gersegovina da mamlakat hududining ‘/2 qismidan foydalaniladi, uning 50% — ekinzor, bogʻ va tokzorlar, qolgan qismi oʻtloq va togʻ yaylovlari boʻlgan. Makkajoʻxori, bugʻdoy, kartoshka, texnika ekinlaridan zigʻir, qand lavlagi, tamaki yetishtirilgan. Chorvachilik rivojlangan. Pul birligi — bosniya markasi.
Matbuoti. B. va G.da nashr etiladigan asosiy gaz.lar: "Oslobodjene" ("Ozodlik", kundalik gaz., 1943 y.danyildan), "Vecherne novine" ("Oqshom yangiliklari", kundalik gaz., 1964 y.danyildan). B. va G. radiotelevideniyesi 4 radio va 2 telekoʻrsatuv dasturi asosida ishlaydi. 1945 y.danyildan radioeshittirishlar, 1969 y.danyildan telekoʻrsatuvlar olib boriladi. Tibbiy xnzmati, maoryafi. B. va G.da 90-y.lar yillar boshida 1000 kishiga kasalxonalarda 5,8 oʻrin va 2,6 shifokor toʻgʻri kelgan. Maorif tizimi boshlangʻich maktab, gimnaziya, hunar va texnika oʻquv yurtlaridan iborat. Mamlakatda 4 unt mavjud.
== Adabiyotlar ==
|
