Chad: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k →‎Xoʻjaligi: qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: Q.x. → {{subst:FULLPAGENAME}} (2) using AWB
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: t.y. → temir yoʻl, q.x. → qishloq xoʻjaligi (2), sh. → shahri, inti → instituti (2), Mayd. → Maydoni, 6 y. → 6 yil (30), va b. → va boshqa (3), sent.da → sentabrda, -a using AWB
Qator 3:
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
{{Maʼnolari|Chad (maʼnolari)}}
'''Chad''' (Tchad), Chad Respublikasi (République du Tchad) — Markaziy Afrikadagi davlat. Mayd.Maydoni 1284 ming km². Aholisi 9 mln.ga yaqin kishi (2002). Poytaxti — Njamena sh.shahri Maʼmuriy jihatdan 28 prefekturaga bulinadi.
 
== Davlat tuzumi ==
Ch. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1996 y.yil 31 martda kabul kilingan. Davlat boshligʻi prezident (1991 y.danyildan Idriss Debi), u umumiy tugʻri va yashirin ovoz berish yuli bilan 5 y.yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali (Milliy majlis va Senat) parlament, ijrochi hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi. Prezident bosh vazirni tayinlaydi.
 
== Tabiati ==
Ch. hududining koʻp qismi bal.balandligi 250–400 m bulgan yassi tekislikdan iborat. Mamlakat shim. qismi Sahroi Kabir choʻlida joylashgan, jan. Sohil deb ataluvchi chul va chala chul landshaftli savanna va Sudan tabiiy oblastining bir qismini egallaydi. Chekka shim.da Tibasti togʻligi bor (eng bal. joyi 3415 m, Emi-Kusi togʻi). Mamlakat shim.sharqida Ennedi va Erdi platolari, jan.sharqiy qismida Vadai massivi joylashgan. Ch.da boksit, diatomit, kaolin, neft, qalay, uran, oltin konlari bor; Chad kulidan soda va tuz olinadi.
 
Iqlimi shim.da tropik choʻl iqlimi. Yanv.ning oʻrtacha trasi 15°, iyulniki 30° gacha (ayrim hollarda 50° gacha borishi mumkin). Oʻrtacha yillik yogʻin 100–250&nbsp;mm. Jan.da ekvatorial mussonli iklim. Qish mavsumi (okt.— noyab.dan aprel—maygacha) quruq. Oʻrtacha tra eng sovuq oyda 21°, eng issiq oyda 33°, oʻrtacha yillik yogʻin (250–1000&nbsp;mm) shim.dan jan.ga tomon ortib boradi. Shim.dadoimiy oqar daryolar yoʻq. Jan.da kema qatnaydigan yirik daryosi — Shari. Mamlakatning gʻarbiy chegarasida Chad koʻli joylashgan. Shim. dagi toshloq choʻllarda tikanakli yarim buta va butalar, vohalarda tok, xurmo oʻstiriladi. Chekka jan.da qizilqoʻngʻir tuproqlarda savannalar mavjud, baobab daraxti ham uchraydi. Savannalarda yirik sut emizuvchi hayvonlar — fil, jirafa, kiyik, buyvol, karkidon; yirtqichlardan — arslon, leopard, sirtlon, chiyaboʻri bor. Shari daryosining yuqori oqimida maymunlar uchraydi. Qushlardan tuyaqush, saqoqush, qizilgʻoz bor. Ilon, kaltakesak va hasharot koʻp. Hayvonlarni muhofaza qilish va oʻrganish uchun Zakuma milliy bogʻi tashkil etilgan. Aholisining 1/3 qismidan koʻprogʻini sharinil tillarida soʻzlashuvchi xalqlar, 1/3 qismini arablar tashkil etadi. Chad koʻlining jan.da chad tillarida soʻzlashuvchi mubi, xausa, massa xalqlari, Kamerun bilan chegaraga yaqin joylarda mbum xalqi yashaydi. Rasmiy tillar — fransuz va arab tillari. Aholining yarmidan kupi mahalliy dinlarga eʼtiqod qiladi, qolganlari musulmon sunniylar; xristianlar ham bor. Yirik shaharlari — Njamena, Mundu, Abeshe.
 
== Tarixi ==
Ch. hududida odam qadimdan yashab kelgan. 9-a.daasrda Chad koʻli havzasida Kanem davlati paydo boʻlgan. Kanem davlati tanazzulga uchragach, 14-a.asr oxirida Bornu davlati tashkil topdi. 19a. oxirigacha hozirgi Chad hududining turli qismlarida Vadai (14-a.asr), Bagirmi (16a.), Rabbah (19-a.asr) davlatlari vujudga keddi. 19-a.asr oxiri — 20-a.asr boshlarida Chad koʻli havzasini Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya egallab olishga intildilar. 1900 y.yil Ch. Fransiyaning harbiy hududi deb eʼlon qilindi. Uning ayrim qismlarini bosib olish 1914 y.gachayilgacha davom etdi. 1904 y.yil Chad hududi UbangiShari — Chad mustamlakalari federatsiyasi (1910 y.danyildan Fransiya Ekvatorial Afrikasi) (FEA) tarkibiga kirgan. 1914 y.yil Chad Ubangi-Sharidan ajratib olinib, FEAning alohida mustamlakasiga aylantirildi. 2-jahon urushi yillari (1939—45) Ch. "Ozod Fransiya" harbiy qismlari tuziladigan hududga aylandi. Urushdan keyingi yillarda Ch.da milliy ozodlik harakati avj oldi. 1946 y.yil Chad FEA tarkibida Fransiyaning "dengiz ortidagi hududi"ga aylandi. 1947 y.yil tuzilgan Ch. ilgʻor partiyasi Ch. mustaqilligi uchun olib borilgan kurashga rahbarlik qildi. 1957 y.yil Chadda afrikaliklardan iborat hukumat kengashi tuzildi. 1958 y.yil 28 noyab.da Ch. Fransiya Hamjamiyati tarkibidagi respublika deb eʼlon kshshndi. Milliy ozodlik harakati avj olishi natijasida Fransiya hukumati Ch.ga mustaqillik berdi. 1960 y.yil 11 avg . da Ch. mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. 1975 y.yil harbiy toʻntarish boʻlib, hukumat tarqatib yuborildi. Shu paytdan boshlab mamlakatdagi turli harbiysiyosiy guruhlar oʻrtasida bir necha bor qurolli toʻqnashuvlar boʻlib oʻtdi. 1990 y.yil dek.da hokimiyat tepasiga Idriss Debi boshchiligidagi Milliy qutqarish vatanparvarlik harakati keldi va u koʻp partiyaviylik demokratik tuzumni joriy etish yoʻlini tanladi. Ch. 1960 y.danyildan BMT aʼzosi. OʻzR suverenitetini 1993 y.12yil12 yanvarda tan olgan, 1994 y.yil 16 sent.dansentabrdan diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 11 avg . — Mustaqillik kuni (1960).
 
Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Demokratiya va taraqqiyot uchun milliy uyushma, 1992 y.yil tuzilgan; Taraqqiyot va yangilanish milliy ittifoqi; Milliy qutqarish vatanparvarlik harakati, 1990 y.yil tuzilgan; Yangilanish va demokratiya uchun ittifoq, 1992 y.yil asos solingan; Ch. milliy ozodlik fronta, 1965 y.yil tashkil etilgan. Ch. kasaba uyushmalari birlashmasi, 1988 y.yil tuzilgan.
 
== Xoʻjaligi ==
Ch. — iktisodiy jihatdan zaif rivojlangan mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x.ningqishloq xoʻjaligining ulushi 39%, sanoat va qurilishniki 15%, xizmat koʻrsatish sohasiniki 46% ni tashkil etadi.
 
Qishloq xoʻjaligi — iqtisodiyotning asosi. Chad ning asosiy tarmogʻi — dehqonchilik. Mahsuloti chetga chiqariladigan asosiy ekini paxta. Shuningdek, yer yongʻoq, sholi, bugʻdoy, tariq, joʻxori ekiladi; xurmo oʻstiriladi. Aholining 1/3 Qismi koʻchmanchi va yarim koʻchmanchi chorvadorlik bilan shugʻullanadi. Chorvachiligida qoramol, qoʻy va echki boqiladi. Daryolari hamda Chad va b.boshqa koʻllarda baliq ovlanadi.
 
Sanoati yaxshi rivojlanmagan. Uning asosiy tarmogʻi — toʻqimachilik. Oziqovqat sanoatida goʻsht, un, sholi oqlash, yogʻ, shakarqand, pivo pishirish zdlari bor. Chad koʻlidan osh tuzi va soda qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 92 mln. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi.
 
Avtomobil yoʻllari uz. — 32,7 ming km, t.y.temir yoʻl yoʻq. Logone va Shari daryolarida 1 y.dayilda 3 oy kema qatnaydi. Njamenada xalqaro aeroport bor. Ch. chetga paxta, qoramol, goʻsht, teri chiqaradi; chetdan neft mahsulotlari, oziq-ovqat, transport vositalari oladi.
 
Tashqi savdoda Portugaliya, Fransiya, AQSH, Germaniya, Yaponiya bilan hamkorlik qiladi. Maorifi va ilmiy muassasalari.
 
CH.da 8 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun boshlangʻich taʼlim majburiy. Taʼlim fransuz tilida olib boriladi. Boshlangʻich maktabga bolalar 6 yoshdan qabul qilinadi. Boshlangʻich maktab 6 y.likyillik. Oʻrta maktabda oʻqish 7 y.yil Oʻrta texnika taʼlimi toʻliqsiz oʻrta maktab negizida maktab va intlarda amalga oshiriladi. Oliy taʼlimni Njamenadagi Chad universiteti beradi. Chad muassasalari: Paxta va toʻqish intiinstituti, Milliy gumanitar fanlar intiinstituti, planetariy, q.x.qishloq xoʻjaligi byurosi, ilmiy texnika byurosi, geogr. tadqiqot styasi va b.boshqa
 
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Ch.da fransuz tilida "InfoChad" ("Chad axboroti") kundalik byulleten chikadi (1964 y.danyildan). Ch. axborot agentligi 1964 y.dayilda tashkil etilgan. Ch. milliy radiosi hukumat radiostyasi hisoblanadi; 1955 y.yil tuzilgan. Ch. televideniyesi, hukumat xizmati.
 
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
Ch. xududidan paleolit va neolit davriga oid kryatoshlarga ishlangan rasmlar topilgan. Ch.ning oʻtroq aholisi Logone va Shari daryolari vodiylaridagi kichikroq shaharchalarda istiqomat qiladi. Aholi qishloklarda tomi choʻqqisimon, devorlari loy bilan suvalgan doirasimon va toʻgʻriburchakli kulbalar quradilar. Shaharlarda ichki hovlili, yassi tomli, atrofi kungurador devor bilan oʻralgan uylar barpo etadilar. Ch. janubida 8—10-a.largaasrlarga oid qad. madaniyat yodgorliklari (keramika buyumlari, odam va hayvon tasvirlari tushirilgan sopol va bronza haykalchalar, odamning loydan tayyorlangan boshlari) topilgan. Ch.da qadimdan amaliybezak sanʼatining toʻquvchilik, kashtachilik, kandakorlik, kulolchilik kabi turlari rivojlangan.
 
== Musiqasi ==
Ch. xalqlarining xalq qoʻshiqlari pentatonikaga asoslanadi; raqslardan mdomlang (ovchilar raqsi), ndon mbessi, bayyan, nʼdason (marosim raqsi), sai, basaka (bayram raqsi) turlari keng tarqalgan. Cholgʻu asboblari: zarbli — baraban (3 barabandan iborat ansambl mashhur), shaqildoq, koʻngʻiroqcha, ksilofonlar; puflama sozlar — algaita (goboy turi), kamigsdan yasalgan klarnet va b.boshqa Professional ansambllarda puflama sozlar barabanlar bilan birga ishlagiladi. 1970 y.yil Milliy rake ansambli tashkil etilgan.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->