|
'''Chuvashiya''', Chuvashiya Respublikasi (Chavash Respublikasi) — Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi respublika. Sharqiy Yevropa tekisligining sharqida, Volga daryosining oʻrta oqimida joylashgan. Maydoni 18,3 ming km². Aholisi 1 mln. 313,9 ming kishi (2002). Poytaxti — Cheboksari sh.shahri 21 tuman, 9 shaxar, 8 shaharcha bor.
Davlat tuzumi. Ch. — respublika. Respublika rahbari va ijroiya xrkimiyat boshligʻi — prezident. Oliy ijrochi hokimiyat organi — Vazirlar Mahkamasi. Oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat organi — Davlat kengashi.
Tabiati. Volga daryosining oʻng sohili Volga boʻyi qirlaridan iborat. Shim.sharqiy qismi Chuvashiya platosi bilan band (bal.balandligi 175–227 m.). Platoning Volgaga qaragan yon bagʻri tik tushgan, shu qismida jarlik koʻp. Chap sohili — Zavoljye tekisligi (bal.balandligi 50– 70 m)da doʻngliklar, botqoq va torfli yerlar bor. Foydali qazilmalardan ohaktosh, dolomit, yonuvchi slanets, fosforit va b.boshqa bor. Iqlimi moʻʼtadil kontinental; qishi sovuq, yozi iliq. Yanv.ning oʻrtacha trasi —12°, iyulniki 19°. Yillik yogʻin 450 mm. Daryolari Volga havzasiga mansub (Volganing Ch. hududidan oʻtadigan qismi uz. 127 km). Ch.da chimli podzol va sur tusli oʻrmon tuproklari hamda ishqorsizlangan qoratuproqlar tarqalgan. Hududining katta qismi oʻrmonli dasht zonasida, oʻrmonlar (koʻproq qayin, qaragʻay, eman, joʻka oʻsadi) 32% maydonni egallagan. Yovvoyi hayvonlardan qoʻngʻir ayiq, boʻri, tulki, tiyin, ondatra, sugʻur, los, yenotsimon it va b.boshqa yashaydi. Ch.da Chavash Varmane milliy bogʻi, Prisura qoʻriqxonasi bor.
Aholisi, asosan, chuvashlar (67,8%); rus, tatar, mordva va b.boshqa ham yashaydi. Shahar aholisi 60,6%. Davlat tillari — chuvash va rus tillari. Dindorlarning aksariyati pravoslavlar. Yirik shaharlari: Cheboksari, Novocheboksarsk, Kanash.
Tarixi. Ch. hududida neolit davri oxirida finugor qabilalari yashagan. 10-a.daasrda Oʻrta Volga boʻyida dastlabki davlat — VolgaKama Bulgʻoriyasi tashkil topdi. Bu davlat 1243 i. Oltin Oʻrda tarkibiga qoʻshib olindi. Ch.ning shim. qismiga kelib oʻrnashgan bulgʻorlar bilan finugor aholisining aralashuvi natijasida 15-a.gaasrga kelib chuvash xalqi shakllandi. 15-a.asr boshida Oltin Oʻrda parchalanib ketdi, chuvashlar boshqa xalklar bilan birga 15-a.asr 1yarmida vujudga kelgan Kozon xonligi tarkibida boʻldi. 1551 y.yil chuvashlar Rossiya tarkibiga kirdilar. 1920 y.yil iyunda RSFSR tarkibida Ch. muxtor viloyati tashkil etildi. 1925 y.yil 21 aprelda Chuvashiya ASSRga aylantirildi. 1990 y.yil sent.sentabr da respublika davlat suvereniteti toʻgʻrisida deklaratsiya qabul qilindi va hozirgi nomini oldi.
Xoʻjaligi. Yalpi mahsulot tarkibida sanoat ulushi 31,5%, q.x.qishloq xoʻjaligi 18,5%, qurilish 7%, transport 1,7%, savdo 10,9%ni tashkil etadi. Asosiy sanoat tarmoklari: mashinasozlik va metallsozlik (elektronika jihozlari, toʻquv stanoklari, elektr yuklagichlar, traktor va b.boshqa ishlab chiqarish), kimyo (zaharli ximikatlar, lok, buyok, i.ch.ishlab chiqarish), yengil (jumladan, toʻqimachilik), neft kimyosi, oʻrmon, kora metallurgiya, yogʻochsozlik va sellyulozaqogʻoz, oziq-ovqat sanoati. Qurilish materiallari ishlab chiqariladi. Shumerlya shahrida maxsus avtomobillar zdi, Cheboksarida priborsozlik, elektroapparat, elektr priborlari, elektronika va mexanika, kabel zdlari, mikropayvand uchun maxsus asbob, videokasseta ishlab chiqariladigan zd, toʻqimachilik mashinalari, sanoat traktorlari va ularga ehtiyot qismlar ishlab chiqariladigan zdlar, ipgazlama, trikotaj ktlari, Mariinskiy Posad shahrida kabel zdi, Kanash shahrida elektr yuklagichlar zdi, Shumerlya, Kozlovka sh.laridashaharlarida avtofurgon ktlari bor. Yiliga oʻrtacha 7 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Cheboksari GES ishlaydi. Asosiy sanoat markazlari: Cheboksari, Novocheboksarsk, Kanash, Alatir, Shumerlya.
Kx. goʻshtsut chorvachiligi va gʻalla yetishtirishga ixtisoslashtirilgan. Dehkrnchilikda bugʻdoy, javdar, suli, zigʻir, qand lavlagi, kartoshka va sabzavot yetishtiriladi. Bogʻdorchilik bilan ham shugʻullaniladi. Krramol, choʻchqa, qoʻy boqiladi; parrandachilik rivojlangan.
CH.da temir yoʻllar uz. — 396 km. Muhimt.y. tarmoklari: Saransk—Kanash— Cheboksari, Moskva—Arzamas—Kanash— Kozon. Avtomobil yoʻllari uz. 4424 km. Asosiy avtomagistrallari: Nijniy Novgorod—Cheboksari—Kozon, Ulyanovsk—Cheboksari—YoshkarOla. Volga va Sura daryolarida kema qatnaydi. Asosiy dare portlari: Cheboksari va Novocheboksarsk. Cheboksarida xalkaro aeroport bor.
Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. 1990-y.lar yillar oxirida qar 10 ming aholiga 43 vrach toʻgʻri keldi. 20 dan ortiq sanatoriykurort va b.boshqa dam olish muassasalari bor. Ch.dagi 715 umumiy taʼlim maktabida 210 ming , 26 oʻrta maxsus oʻquv yurtida 20,4 ming oʻquvchi, 3 oliy oʻquv yurti (Chuvashiya universiteti, q.x.qishloq xoʻjaligi akademiyasi, ped. instituti)da 18,8 ming talaba taʼlim oladi. Ch.da milliy akademiya, tarmoq i.t. institutlari faoliyat yuritadi. 700 dan ziyod kutubxona, bir kancha klub muassasasi va kinoqurilma, Cheboksarida ulkashunoslik muzeyi, 750 ga yaqin tarixiy va madaniy yodgorliklar, Ibresi etn. muzeyi (ochiq) bor. Chuvash va rus tillarida gaz. va jur. nashr etiladi. Mahalliy radio va televiden iyesi chuvash va rus tillarida eshittirish hamda koʻrsatuvlar olib boradi.
Adabiyoti 19-a.ningasrning 2yarmida vujudga kelgan. Ungacha boy folklor (epik qissa, tarixiy va maishiy qoʻshiqlar, ertak, afsonalar) mavjud boʻlgan. 19a. oʻrtalaridan birinchi chuvash tarixchi yozuvchisi, folklorchi va etnograf S.Mixaylov ijod qila boshlagan. 19-a.ningasrning 70-y.larida yillarida maʼrifatparvar N.Ya.Yakovlev (1848—1930; 1872 y.yil "Chuvashlar uchun alifbe" yaratgan)ning xalq ijodi asosida yaratgan asarlari chuvash milliy adabiyotining shakllanishida muhim rol oʻynadi. Uning dastlabki arboblari M.Fyodorov, I.Yurkin. 20-a.ningasrning boshlari va fuqarolar urushi davrida satirik va dramaturg M.Akimov, demokrat shoir K.Ivanov, dramaturg va kompozitor F.Pavlov, shoirlar N.Shubossinni, N.Shelebi, T.Timki, M.Sespel samarali ijod qildilar. 20—30-y.larda yillarda S.Fomin, S.Elger, I.MaksimovKoshkinskiy, M.Trubina, P.Osipov, P.Xuzangay, L.Agakov, Ya.Uxs ay, N.Ilbekov va b.ningboshqalarning asarlari yuzaga keldi. 2-jahon urushi yillari chuvash yozuvchilari tomonidan vatanparvarlik ruhidagi asarlar yaratildi (M.Uypning "Soldatning onasi" dostoni, 1943; L.Agakovning "Partizan Murat" qissasi, 1943). Urushdan keyingi va 50— 70-y.larda yillarda chuvash adabiyotida xalqning jang maydonidagi va tinch qurilish davridagi mehnat qahramonligi oʻz ifodasini topdi (P.Xuzangayning "Ulkan qalb" dostoni, N.Terentyevning "Toʻlqinlar qirgʻoqqa uriladi" pyesasi, A.Artelyev, S.Aslan, K.Turxan, A.Yemelyanov, G.Krasnov va b.ningboshqalarning nasriy asarlari, Yu.Semyonov, A.Galkin, G.Yefimov va b.ningboshqalarning sheʼrlari). 1934 y.yil Chuvashiya yozuvchilar uyushmasi tashkil etilgan.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Ch. hududidan paleolit davriga mansub qarorgoxlarning qoldiqlari, qoʻrgʻonlarning xarobalari, 10—11-a.lardaasrlarda Volga boʻyi bulgʻorlari yashagan joylar (Tigashevo qishlogʻidagi qalʼa, Bula, Sivil va Sura daryolari havzasidagi qishloq va b.boshqalar) topilgan. Ch. Rus davlatiga qoʻshilgach (16-a.asr oʻrtalari), aholi punktlari (Alatir, Cheboksari, Yadrin) qurish boshlandi; ular astasekin shaharlarga aylantirildi. Shaharlarda turli xil inshootlar (jumladan, Cheboksaridagi Vvedenskiy sobori, 1657; 17—18-a.lardaasrlarda bunyod etilgan turar joy binolari) barpo etildi. 19-a.ningasrning 2yarmidan qishloklarda rus xalq meʼmorligi taʼsiri koʻzga tashlanadi. Hozirgi davrdagi yirik inshootlar; q.x.qishloq xoʻjaligi instituti (1957; meʼmor Ye.Kalashnikov), Ch. musiqalidrama teatri (1961, meʼmor A.Maksimov), "Elektrchi" madaniyat saroyi (1964, meʼmor A.Korolkov), savdo markazi (1982, meʼmor M.Kudryavsev va b.boshqalar), hammasi Cheboksari shahrida.
CH.da qadimdan xalq amaliybezak sanʼati (naqsh bilan bezab mato toʻqish, kashtadoʻzlik, yogʻoch oʻymakorligi, munchoqlardan buyum tayyorlash, kashta bilan bezab kiyim tikish) rivoj togan. 1920-y.lardan yillardan rassomlik (M.Spiridonov, N.Sverchkov, Yu.Zaysev), haykaltaroshlik (G.Spiridonov) paydo boʻla boshladi. Rassomlardan N.Ovchinnikov, N.Karacharskov, R.Fyodorov, P.Grigoryev, V.Turin, grafiklardan V.Ageyev, B.Yemelyanov, haykaltaroshlardan Yu.Ksenofontov mashhur. 1933 y.danyildan Ch. rassomlar uyushmasi mavjud. Musiqasi. Chuvash xalq qoʻshiqlari, asosan, bir ovozli va pentatonikaga asoslanadi. Musiqa asboblari: shaxlich (qamishnay), shapar va sarnay (volinkalar), kyosle (gusli), varxan va palnay (tilli), xankarma (buben); keyinchalik skripka va garmon ham urf boʻla boshladi. Ch.da professonal musiqa 1920-y.lardan yillardan vujudga keldi. F.Pavlov, S.Maksimov, V.Vorobyev, G.Liskov birinchi chuvash kompozitorlaridir. Vokal, vokalsimfonik, simfonik musiqa, sahna musiqa janrlarini rivojlantirishga F.Lukin, G.Xirbyu, G.Lebedov, A.Togayev, F.Vasilyev va b.boshqa salmoqli hissa qoʻshdilar. Ijrochilar oʻrtasida xonandalar I.Vasilyev, A.Toksina, A.Kazakova, T.Chumakova, M.Denisov, dirijyorlardan F.Lukin, G.Lebedev, A.Orlov-Shuzm mashhur. Ch.da Chuvash musiqali teatri (1959), filarmoniya (1936), ashula va raqs ansambli (1924), Chuvash radio va televideniyesi xori (1943) faoliyat koʻrsatadi. 1940 y.yil Chuvashiya kompozitorlar uyushmasi tuzilgan.
Teatri. Birinchi chuvash professional teatri 1918 y.yil Kozon shahrida tuzilgan va Chuvash Kuchma teatri deb nomlangan. Bu teatrning tashkil topishi milliy dramaturgiyaning rivojlanishiga sabab boʻldi. Uning sahnasida birinchi chuvash pyesalari — M.AkimovAruyning "Bevaqt oʻlim", F.Pavlovning "Sudda" pyesalari qoʻyildi. 1920 y.yil Chuvash koʻchma teatri Kozon shahridan Cheboksariga koʻchirildi (1933 y.danyildan akademik teatr, 1959 y.danyildan K.V.Ivanov nomidagi Chuvash musiqali drama teatri). 1969 y.yil undan Musiqa teatri ajralib chiqdi, drama jamoasi esa K. V.Ivanov nomidagi Chuvash akademik drama teatri deb nomlandi. Bu teatrda turli davrlarda milliy dramaturglar P. Osipov, R.Rjanov va b.boshqa xalklar klassiklarining pyesalari sahnalashtirildi. Teatr aktyorlaridan A.Urgalkin, V. Kuzmina, V. Rodionov, V.Yakovlev, L.Rodionov va b.boshqa mashhur. Ch.da, shuningdek, Rus drama teatri (1922), yosh tomoshabinlar teatri (1933), qoʻgʻirchoq teatri (1943) (hammasi Cheboksari shahrida), boshqa shaharlarda teatrlar bor.
{{OʻzME}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
|
