|
'''Jez davri''' (mil.miloddan av.avvalgi 2— 1-ming yillik) — [[ibtidoiy jamiyat|ibtidoiy]] [[jamoa]] davrida [[jez]]dan [[mehnat qurollari]] ishlangan tarixiy bosqich. Ibtidoiy [[odam]]lar bir necha yuz va ming yillar davomida mehnat qurollarini faqat toshdan yasab keldilar. Mil.Miloddan av.avvalgi 4-ming yillikning boshlariga kelib, ayrim joylarda (Oʻzbekiston yerlarida mil.miloddan av.avvalgi 3-ming yillik oxiri — 2-ming yillikda) turli [[zeb-ziynat buyumlari|zeb-ziynat]] [[bezak]]larini, baʼzi mehnat qurollarini [[mis]]dan yasay boshlaydilar. Bu davrda misdan yasalgan mehnat qurollari moʻrt va yumshoq boʻlganligidan mustahkamroq qotishma olish uchun izlanish davom etgan va maʼlum davrdan soʻng qalayni misga qorishtirib jez (bronza) kashf etildi. Natijada mehnat qurollarining turi koʻpaydi, jezdan keskirroq tigʻli qurol-yarogʻlar, roʻzgʻor va kosmetika buyumlari, maʼbudalar, naqshdor muhrlar yasala boshladi. [[Ovchilik xoʻjaligi|Ovchilik]] va terimchilik ijtimoiy va iqtisodiy hayotda oʻzining dastlabki ahamiyatini yoʻqotdi. [[Ot (hayvon)|Ot]], [[eshak]], [[tuya]] va [[hoʻkiz]]dan transport vositasi sifatida foydalanildi. [[Hayvonlar]]ga [[qoʻshilish|qoʻshiladigan]] [[arava]]lar vujudga keldi.
Bu davrda [[xoʻjalik]]ning , asosan, [[yaylov]] [[chorvachilik|chorvachiligi]] va [[dehqonchilik]]ka asoslangan i.ishlab ch.chiqarish shakli qaror topdi. [[Amudaryo]] va [[Zarafshon (daryo)|Zarafshon]]ning quyi qismi, [[Fargʻona vodiysi]]ning shim.-sharqiy qismi va [[janub|jan.]] [[Surxondaryo (daryo)|Surxon]] [[voha]]si tabiiy geografik jihatdan qad. dehqonchilikning kelib chiqishi va rivojlanishi uchun qulay boʻlgan. Atrofdagi choʻl va dashtlarda, asosan, chorvador qabilalar yashagan. Bu davrda Oʻzbekiston jan. va Afgʻoniston shim.da rivojlangan [[Baqtriya]] (Amudaryo boʻyi) [[dehqonchilik madaniyati]] vujudga keldi. Oʻzbekistonda uchta asosiy dehqonchilik vohasi — [[Sherobod]], [[Shoʻrchi]] va [[Bandixon (qishloq)|Bandixon]] shakllangan. Bu joylarda qad. ilk shahar madaniyati shakllana boshlagan. Jez davriga mansub [[Sopollitepa]], Mirshodi, Moʻlali, [[Jarqoʻton]] kabi urugʻ jamoasining turar joylari — [[qishloq]] [[qoʻrgʻon]]lari, ilk [[shahar]]lari va [[qabr]]lar topilgan. Ularning baʼzilari qalʼali, mustaxkamlangan va ayrimlari mustahkamlanmagan. Dehqonlar vohalarda [[bugʻdoy]], [[arpa]], [[suli]], [[paxta]] yetishtirganlar. Uylardan [[don]] [[ombor]]<nowiki />xonalari, [[yorgʻuchoq]]lar, [[ketmon]]cha, [[hovoncha]] [[dasta]]lari topilgan. [[Kulolchilik]]da [[charx]]dan foydalanganlar. Sopollitepadan topilgan ashyolar aholining oʻsha davrdagi hunarmandchiligi, turmushi, [[sanʼat]]i haqida boy material berdi. Bu yerda murakkab va oʻziga xos 3 qatorli [[mudofaa devorlari|mudofaa devori]] boʻlgan, maydoni qariyb 1 [[gektar|ga]] kvadrat shakldagi qoʻrgʻon qazib ochildi. Qoʻrgʻondagi [[mahalla]]lar koʻchalar bilan boʻlingan. Uylarda moʻrili oʻchoq, ayrim xonalarda [[sandal]] oʻrni, [[ganch]] suvoq qoldiqlari topildi. Topilmalar [[hunarmandchilik]], xususan, [[metallurgiya]] (mehnat va mudofaa qurollari, idishlar, bezak, [[koʻzgu]]), kulolchilik, [[toʻqimachilik sanoati|toʻqimachilik]] ([[ip]] va [[ipak]]dan toʻqilgan [[mato]] qoldiqlari), [[yogʻochsozlik]] ([[qurilish]] konstruksiyalari, uy [[jihoz]]lari) va boshqa yuksak [[rivojlanish|rivojlanganligi]]ni koʻrsatdi. [[Qalʼa]]da 20 dan ziyod kulolchilik xumdoni ochib oʻrganildi. Kulolchilikda yuqori sifatli nafis idishlar (qadah, [[koʻza]], [[xum]], [[choynak]], [[piyola]], [[kosa]], [[lagan]] va h.k.) tayyorlangan.
[[Xorazm]]da mil.miloddan av.avvalgi 2-ming yillikning 2-yarmida Jez davrining [[Tozabogʻyop madaniyati]] mavjud boʻlgan. Bu [[arxeologik madaniyat|madaniyat]] [[Burgut qalʼa|Burgut shalʼa]] vohasidagi Tozabogʻyop kanali yaqinidan topilgan. Dehqonchilik va [[irrigatsiya]] tarmoqlari ancha rivojlanganligi bilan farq qiladi (Ongqa-2, Qavat-3 [[makon (arxeologiya)|makon]]lari, [[Koʻkcha-3 qabristoni|Koʻkcha-3]] va boshqa [[mozorqoʻrgʻon]]lar). Aholi, asosan, [[choʻl zonalari|choʻl, zonalari]]da tomi [[qamish]] bilan yopilgan kulba va yarim [[yertoʻla]]li chaylalarda yashagan, xonaki chorvachilik, zaxkash va nam yerlarda [[obikor deqqonchilik|obikor dehqonchilik]] bilan shugʻullangan. Bu davrda metall quyish texnikasi yuksak boʻlgan. Yassi tubli [[chizma]] boshoqsimon naqshlangan idishlar topilgan. Jez metallurgiyasi keng rivojlangan. Xorazmda soʻnggi jez — [[ilk temir davri]]ga [[Suvyorgan madaniyati|Suvyorgan]] (mil.miloddan av.avvalgi 2-ming yillik) va [[Amirobod madaniyati|Amirobod]] (mil.miloddan av.avvalgi 1-ming yillik boshi) madaniyatlari mansub. Suvyorgan madaniyati qabilalari yogʻoch ustunli [[toʻgʻri burchak]]li [[chayla]]larda yashagan. [[Oʻchoq]] atrofidan [[sirt]]i qizilga boʻyalgan sopol idishlar topilgan. Topilmalar ichida [[mikrolitlar]] koʻp uchraydi. Bu madaniyat 3 bosqichni ([[Qamishli madaniyati|Qamishli]], [[Bozorqalʼa|Bozor, qalʼa]], [[Qovunchi madaniyati|Qovunchi]]) oʻtgan. [[Urugʻ]] [[jamoa]]lari ovchilik, podachilik va dehqonchilik bilan shugʻullangan. Ijtimoiy hayotda dastlab ona urugʻi [[anʼana]]lari kuchli boʻlgan, lekin keyingi ikki bosqichda [[erkak]]larning jamoadagi mavqei ortgan. [[Ayol]]lar erlarga iqtisodiy jihatdan karam boʻla bordi. [[Katta oila]] jamoalarida [[ota]] [[huquq]]i qaror topib mustahkamlandi. Endi [[qarindoshlik]] otaga qarab belgilandi, urugʻlar ichidagi munosabatlar otaning iqtisodiy va ququqiy hukmronligi asosida qurilib, bolalar ota [[mulk]]iga [[merosxoʻrlik|merosxoʻr]] boʻla boshladi. Amirobod madaniyati odamlari yarim yertoʻla uylarda yashagan, uylarning markazida katta [[oʻchoq]] boʻlgan. Sopol idishlari tagi yassi, dagʻal ishlanib, boshoqsimon [[naqsh]] berilgan. Aholi urugʻ jamoalariga birlashib dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullangan. Sugʻorish tarmoqlari yaxshi rivojlangan. Yakkaporson-2 dan jez [[igna]], [[oʻroq]], [[suyak]] [[dasta]]li [[bigiz]], [[oʻq-yoy]] [[paykon]]lari topilgan.
Fargʻona vodiysida soʻnggi Jez davriga mansub [[Chust madaniyati|Chuyet madaniyati]] aholisining asosiy mashgʻuloti dehqonchilik, chorvachilikdan iborat boʻlgan. Xom [[gʻisht]]dan uylar yasalgan, [[mudofaa inshootlari]] qad koʻtargan. (q. [[Dalvarzintepa]]).
Quyi Zarafshonning [[Zamonbobo madaniyati]] soʻnggi Jez davrining Andropove madaniyatita juda yaqindir. [[Andronovo madaniyati]]ning yuqori bosqichiga mansub [[yodgorlik]]lar Xorazmda, Toshkentdagi [[Koʻkcha-3 qabristoni|Koʻkcha mozori]]da, [[Buxoro viloyati]] [[Qorakoʻl tumani]]da, [[Urgut tumani]]ning [[Moʻminobod (mozor qoʻrgʻoni)|Moʻminobod]] qishlogʻida, [[Chirchiq (daryo)|Chirchiq]] daryosi boʻyida — [[Achchiqkoʻl]] va [[Sergeli]] [[tepa]]larida topilgan. [[Toshkent vohasi]]da soʻnggi jez — ilk temir davri [[Burganli madaniyati]]da aksini topgan. Bu vaqtda ibtidoiy jamoa davri shiddat bilan yemirilib, qabilalar oʻrtasida dastlabki sinfiy munosabatlar vujudga keldi.
Juda keng [[ilmiy tadqiqot|tadqiqot]]lar natijasida shu [[narsa]] aniqlandiki, mil.miloddan av.avvalgi 2-ming yillikning oxiri va 1-ming yillikning birinchi choragida [[Oʻrta Osiyo]] hududida dastlabki qad. [[davlat tuzilishi|davlat tuzilma]]larining paydo boʻlishi kuzatiladi. [[Qarnob choʻli|Qarnab choʻl]]dan shu madaniyatga oid qad. maʼdan konini topilishi (1999) qad. Xorazmdagi davlatchilikning iqtisodiy [[negiz]]lari kuchli boʻlganidan dalolat beradi.
Ahmadali Asqarov, Abdulahad Muhammadjonov.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
|
