Koʻchmanchilik: Versiyalar orasidagi farq

'''Koʻchmanchilik''' — chorvachilikning maxsus shakli va bunday xoʻjalik bilan hayot kechiruvchi qabilalarning turmush tarzi. "K" atamasi baʼzan kengrok, tushunchada, qatto ovchilik, baliqchilik va terimchilik bilan kun kechiruvchi qabilalarning faoliyati va yashash yoʻsini maʼnosida ham talqin etiladi (mas, Avstraliya aborigenlari, Amerika indeyslari va boshqalar).

 

 

Podachilikning oʻziga xos xususiyatlari (podani yaylovga haydash, oʻtlatish, suvlatish, qoʻriqlash, qirqim va h.k.) chorva xoʻjaligining erkaqlar ixtiyoriga oʻtishiga va uni maʼlum darajada ixtisoslashib borishiga olib keladi. Podachilik bilan dastavval yirik va mayda shoxli hayvonlar (qoramol, qoʻy, echki poda va otarlari hamda yilqi uyurlariyu, tuyalar) aralash boqilgan boʻlsa, keyinchalik esa yaylovga, asosan, mayda shoxli hayvonlar, yilqi va tuyalar haydalgan. Chunki koʻchma chorvachilikka qoʻy va echkilar koʻproq moslashib, soʻngra yilqichilik va tuyachilik paydo boʻlgan.

 

 

Oʻrta Osiyoning qad. koʻchmanchilari va chorvachilik toʻgʻrisida yozma manbalarda (Avesto, yunon muarrixlari Gerodot va Strabon asarlari hamda Xitoy solnomalari) koʻpgina qiziqarli maʼlumotlar keltiriladi. Mas. Avestoda qad. Turonzaminning tabiati — qalin qor bilan qoplangan togʻlari, bahorgi suv toshqinlari, maysali yaylovlari va qoʻyqoʻzilari taʼriflanib, choʻpon — "Xshupan" nomi bilan alohida tabaqa vakili sifatida ulugʻlanadi. Chorvachilik "ezgu amal" deb taʼriflanib, "chorvani" vodiylarda qoʻralarda saqlash, "yirik va mayda shoxli mol koʻp oʻgʻit bersa, oʻsha yer aziz" degan satrlarda chorvachilikning hayotiy mohiyati borasida olqishli soʻzlar yuritiladi va bunday xoʻjalik ezgu amal sifatida targʻib etiladi. Gerodot Pont Evksin (Qora dengiz) boʻylarida yashovchi yilqiboqar skiflar, Turonning koʻchmanchi chorvadorlari, massaget qabilalari haqida xabarlar bersa, Xitoy solnomalarida esa hunnu, syanbi, usun va boshqa koʻchmanchilar toʻgʻrisida tarixiy tafsilotlar keltiriladi.

K. xoʻjaligining asrlar davomida kengayib borishi bilan chorvador aholining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida fanda "dasht yoʻli taraqqiyoti" nomi bilan talqin etilgan oʻziga xos rivojlanish soʻqmoqlari shakllangan. Bunday yuksalish yoʻnalishining inʼikosi koʻchmanchi chorvadorlarning moddiy madaniyati va maʼnaviyatida oʻz aksini topgan.

 

 

 

K. xoʻjaligining oʻziga xos xususiyati tufayli chorvadorlar hech qachon oʻtroq xalqlardan ajralgan holda hayot kechirmagan. Tarixning barcha davrlarida hayotiy zarurat koʻchmanchi chorvadorlarni oʻtroq dehqon aholi bilan ham iqtisodiy va siyosiy, ham madaniy jihatdan oʻzaro uzviy bogʻlab turgan. Koʻchmanchi qabilalar bilan oʻtroq aholi oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar kadimdan vujudga kelgan. Koʻchmanchi xoʻjaligida hayotiy zarur boʻlgan barcha vosita va mahsulotlarning yetishmasligi oqibatida yuzaga kelgan muhtojlik, shuningdek, oʻtroq aholining chorvachilik mahsulotlariga boʻlgan talabi ular oʻrtasida mol ayirboshlashni yuzaga keltirgan. Asrlar davomida oʻzaro iqtisodiy aloqalar kengayib, dashtliklar bilan dehqonchilik vohalari chegaralarida esa tashqi savdo bozorlari vujudga kelgan. Ayrim yillarda esa, qishning qahraton, bahor mavsumining qurgʻoq kelishi va yaylovlarda mollarning qirilib ketishi oqibatida koʻchmanchilar dehqonchilik vohasiga kirib kelib, jon saqlagan. Koʻchmanchi qabilalar bilan oʻtroq aholi oʻrtasidagi tinchlik munosabatlar koʻpincha boʻzilib, oʻzaro toʻqvashuvlar sodir boʻlgan. Koʻchmanchilar doimiy ravishda dehqonchilik vohalari va qishloqlarga hujum qilib turganlar. Shahar va viloyatlarni bosib olib oʻz siyosiy hukmronligini oʻrnatganlar (mas, Eftaliylar, moʻgʻullar istilosi va boshqalar).

 

 

 

Ad.\ Karimov I. A., Tarixiy xotirasiz kelajak yoʻq, T., 1998; Gumilyov L. N., Xunnu, Sankt-Peterburg , 1993; Gumilyov L. N., Drevnie tyurki, M., 1972; Muhammadjon o v A. R., Oʻzbekiston tarixi, T., 1999; Nasimxon Rahmon, Turk xoqonligi, T., 1993; Shoniyozov K.,Qangʻ davlati va qangʻlilar, T., 1990; Shoniyozov K., Qarluq davlati va qarluqlar, T., 1999.